ماجرای چند کودتای نافرجام در کشورهای عربی

پس از کودتای «بکر صدقی» در سال ۱۹۳۶ میلادی علیه حکومت یاسین پاشا الهاشمی در عراق كه نخستین کودتا در جهان عرب بود، چندین کودتا در کشورهای عربی رخ داده و بر صفحات تاریخ جهان عرب ثبت شده است.

البته برخی منابع تاریخی کودتای ژنرال حسنی الزعیم در سال ۱۹۴۹ در سوریه را نخستین کودتای عربی می‌دانند. بعد از کودتای الزعیم، سوریه شاهد دو کودتای پی‌درپی در همان سال بود که جرقه‌ آنها به ترتیب توسط سامی حناوی و سپس ادیب شیشکلی زده شد.

در مصر نیز افسران آزاد در سال ۱۹۵۲ موفق شدند علیه ملک فاروق کودتا کنند و به فاصله دو سال، یعنی در سال ۱۹۵۸، نظامیان ارتش عراق توانستند ملک فیصل دوم را با کودتا از قدرت کنار بزنند.

اما کودتاهایی هم بوده که به نتیجه نرسیده و با شکست رو‌به‌رو شده باشند؟ در این یادداشت به چند کودتای نافرجام در مراکش، لیبی، مصر و اردن می‌پردازیم.

کودتای ۱۹۷۲ در مراکش

آوریل ۱۹۷۲هواپیمای ملک حسن دوم در مسیر بازگشت از فرانسه هدف قرار گرفت. این حمله به‌دستور فرمانده ارتش مراکش و وزیر دفاع این کشور ژنرال «محمد اوفقیر» با هدف ترور پادشاه انجام شد. پادشاه مراکش پس از سوء قصد به هواپیما، با یک پیام صوتی نظامیان را فریب داد.

او در این پیام کوتاه اعلام کرد «پادشاه کشته شد؛ تیراندازی را متوقف کنید». نقشه او جواب داد و هواپیمای بوئینگ-۷۲۷ حامل پادشاه در صحت و سلامت در فرودگاه رباط، پایتخت مراکش، فرود آمد.

تنها ۳ ماه پس از رسیدن سرهنگ معمر قذافی به عرش حکومت که خود نیز به واسطه یک کودتای نظامی علیه ملک ادریس به آن دست یافته بود، کودتای نافرجامی علیه او شکل گرفت

پس از آن جسد بی‌جان ژنرال اوفقیر پیدا می‌شود و حکومت مراکش همان روز اعلام می‌کند که او پس از شکست کودتا خودکشی کرده است، اما خانواده‌اش با اطمینان اعلام کردند که او به‌دستور پادشاه کشته شده است.

اوفقیر قدرتمندترین مرد آن دوره و نزدیک‌ترین فرد به ملک محمد پنجم و فرزندش ملک حسن دوم بود. کودتای او دومین کودتا علیه پادشاه مراکش به فاصله کمتر از یک سال بود. کودتای نخست در جولای ۱۹۷۱ اتفاق افتاد و از سوی خود ژنرال أوفقیر، فرمانده دستگاه امنیتی و وزیر کشور وقت، سرکوب شد.

پس از کشته شدن اوفقیر، خانواده‌اش تا سال ۱۹۷۷ در حصر خانگی بودند و سپس به یک زندان دورافتاده در صحرای مراکش منتقل شدند. آن‌ها چندین سال شرایط سخت آنجا را تحمل کردند و بالاخره سال ۱۹۹۱ آزاد شدند.

کودتای ۱۹۶۹ در لیبی

تنها ۳ ماه پس از رسیدن سرهنگ معمر قذافی به عرش حکومت که خود نیز به واسطه یک کودتای نظامی علیه ملک ادریس به آن دست یافته بود، کودتای نافرجامی علیه او شکل گرفت. این کودتا توسط «موسی الحاسی» وزیر دفاع قذافی در تاریخ ۷ دسامبر ۱۹۶۹ انجام شد.

نظامیان کودتاچی پادگان‌های منطقه شرق لیبی را به کنترل خود در آوردند، اما قذافی توانست تنها در یک روز با اقتدار آنها را سرکوب و کودتا را به شکست بکشاند. یکی از رهبران کودتا به نام سرگرد ادهم حواز در زندان به قتل رسید و موسی الحاسی نیز برای ۲۰ سال زندانی شد.

کودتای ۱۹۵۷ در اردن

پادشاه جوان اردن، ملک حسین بن طلال، تنها پنج سال پس از جانشینی پدرش ملک طلال بن عبدالله هدف کودتا قرار گرفت. این کودتا به سرانجام نرسید و شکست خورد.

ملک حسین یک سال قبل از کودتا ژنرال علی ابو نوار را که از طرفداران جمال عبدالناصر رئیس جمهور مصر بود به فرماندهی کل قوای نظامی اردن منصوب کرد. هدف از این انتصاب جذب ملی‌گرایان عرب در اردن و فلسطین بود، اما همین انتصاب به کودتا منجر شد.

برخی منابع تاریخی کودتای ژنرال حسنی الزعیم در سال ۱۹۴۹ در سوریه را نخستین کودتای عربی می‌دانند 

نیروهای ابو نوار در ۸ آوریل ۱۹۵۷ به سمت پایتخت اردن حرکت کردند. همزمان با تحرکات نظامی کودتاچیان، تظاهرات مردمی مخالفان حکومت نیز در شهر الرزقه اردن به جریان افتاد.

در پی این کودتا ملک حسین در عمّان، نابلس و بیت المقدس شرقی حکومت نظامی اعلام کرد و پیشروی کودتاچیان به سمت پایتخت را متوقف ساخت. ابو نوار پیش از آنکه توسط پادشاه عزل شود استعفایش را اعلام کرد. پادشاه هم در مقابل به او اجازه خروج امن به سمت دمشق را داد.

ابو نوار از دمشق به قاهره سفر کرد و آنجا مورد استقبال جمال عبدالناصر قرار گرفت. عبدالناصر روز ۲۲ آوریل با صدور بیانیه‌ای که خودش در شبکه رادیویی «صوت العرب» قرائت کرد، از کودتای أبو نوار حمایت علنی کرده بود.

دادگاه اردن در سپتامبر همان سال ابو نوار را به صورت غیابی به ۱۵ سال حبس محکوم کرد. او هم در پاسخ، به همان روشی که عبدالناصر قبلا در پیش گرفته بود، شورای رهبری انقلاب اردن را تاسیس کرد و آوریل ۱۹۶۳ از تاسیس حکومت در تبعید «جمهوری اردن» خبر داد.

سرانجام ملک حسین سال ۱۹۶۵ ابو نوار را بخشید و سپس در فوریه ۱۹۷۱ او را به عنوان سفیر اردن در فرانسه منصوب کرد.

ژنرال أبو نوار سال ۱۹۹۱ در اثر ابتلا به سرطان در یکی از بیمارستان‌های لندن چشم از جهان فروبست. ملک حسین بن طلال نیز ۸ سال پس از وی به سرطان مبتلا شد و سال ۱۹۹۹ از دنیا رفت.

کودتای ۱۹۸۸ در مصر

دولت مصر در نوامبر ۱۹۸۸ خالد عبدالناصر، فرزند ارشد جمال عبدالناصر، را به تلاش برای کودتا متهم کرد.

خالد عبدالناصر دانش‌آموخته رشته مهندسی شهرسازی از دانشگاه قاهره و کمبریج بریتانیا بود. او همچون پدرش جمال عبدالناصر محبوبیت بالایی در جامعه مصر داشت. مردم او را به عنوان مخالف روش حکومت‌داری جانشین پدرش، یعنی «انور السادات» که در سال ۱۹۸۱ ترور شد، می‌شناختند.

خالد عبدالناصر در سال ۱۹۸۸ که دولت حسنی مبارک بر سر کار بود از سوی دادگاه مصر به تلاش برای نافرمانی علیه دولت حسنی مبارک، حمله به سفارت آمریکا در قاهره و تلاش برای قتل دیپلمات‌های اسرائیلی متهم شد

او همچنین از مخالفان پیمان کمپ دیوید بود که بین دولت انور سادات و اسرائیل منعقد شده بود.

خالد عبدالناصر در سال ۱۹۸۸ که دولت حسنی مبارک بر سر کار بود از سوی دادگاه مصر به تلاش برای نافرمانی علیه دولت حسنی مبارک، حمله به سفارت آمریکا در قاهره و تلاش برای قتل دیپلمات‌های اسرائیلی متهم شد.

حکومت همچنین مدعی بود که او در تشکیل گروه چپ‌گرا و انقلابی «انقلاب مصر»، که مورد حمایت معمر قذافی نیز بود، دست داشته است.

خالد عبدالناصر زمان صدور کیفرخواست در یوگسلاوی به سر می‌برد و به صورت غیابی محاکمه شد. اتهامات او به گونه‌ای بود که در صورت اثبات، دادگاه برای او مجازات اعدام در نظر می‌گرفت. از طرفی این امر می‌توانست از اعتبار رئیس جمهور وقت نزد افکار عمومی بکاهد؛ هر چند ‍۱۸ سال از مرگ پدر خالد گذشته بود، اما همچنان در جامعه مصر و سرتاسر جهان عرب طرفداران زیادی داشت.

سرانجام خالد عبدالناصر در سال ۱۹۹۰ به مصر بازگشت، در برابر دادگاه حضور یافت و به دفاع از خود پرداخت. او هرگونه دست داشتن در کودتا یا عملیات تروریستی را رد کرد. خالد در نهایت از همه اتهامات تبرئه شد و به به عنوان استاد در دانشگاه قاهره به استخدام درآمد.

خالد عبدالناصر سال ۲۰۱۱ در تظاهرات‌ میدان تحریر علیه حسنی مبارک شرکت کرد و شش ماه پس از آن درگذشت.