زبان‌های غیرعربی در جهان عرب

اگرچه زبان عربی در بیش از ۲۲ کشور منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا رواج دارد، اما عربی تنها فرهنگ این منطقه نیست و از اقیانوس تا خلیج، ترکیبی گوناگون از فرهنگ‌ها و زبان‌های پرشمار وجود دارد. روز ۲۱ فوریه (دوم اسفند) از طرف یونسکو به عنوان روز جهانی زبان مادری نامگذاری شده است. ما نیز به همین مناسبت یادی می‌کنیم از زبان‌هایی که در کشورهای جهان عرب صحبت می‌شوند و گاهی حتی ممکن است در برخی کشورها مهمتر از عربی باشند.

زبان قُمُری

زبان کوموری یا قُمُری در زبان سواحیلی، زبان محلی‌ جمهوری کومور، ریشه دارد. عربی در این جمهوری تقریباً محدود به قرآن و آموزه‌های اسلامی است، زیرا معاملات اداری و حقوقی دولت به زبان فرانسه تنظیم می‌شوند.

زبان سومالیایی

سومالیایی زبان رسمی و ملی کشور سومالی است. این زبان در کشورهای جیبوتی، یمن ، اتیوپی و کنیا هم استفاده می‌شود. زبان سومالیایی برگرفته از زبان «سامالی» یا همان سومالیایی باستانی است که فقط توسط افراد مسن صحبت می‌شود و در پی به‌روزرسانی‌های تحمیل‌شده توسط زبان جدید سومالیایی در آستانه انقراض است.

زناگا

زناگا (Zenaga) زبان جنوبِ موریتانی باستان است. اگرچه زبان رسمی و رایج در این کشور زبان عربی است، اما زبان باستانی جنوبی هنوز هم صحبت می‌شود. ساختار اصلی این زبان با سایر زبان‌های بربر مشترک است، اما در جزئیات تفاوت‌هایی دارد.

گرچه یمن یکی از قدیمی‌ترین تمدن‌های عربی است، گویش‌هایی در آن وجود دارد که ریشه عربی ندارند. از برجسته‌ترین این زبان‌ها زبان ماهری است 

جالب این که خیلی از مردم موریتانی، در پی سال‌ها استعمار کشورشان به‌دست فرانسه، زبان فرانسوی را به خوبی می‌فهمند و حرف می‌زنند. البته این پدیده در سال‌های اخیر کاهش یافته است.

سودانی

در سودان و در کنار زبان‌های قبایل دیگر همچون عربی سودانی، لهجه‌های نجدی و حجازی که در مرکز سودان رایج هستند و از شبه جزیره عربستان آمده‌اند، عربی چادی که در مناطق غربی مرزهای چاد گویش‌ورانی از قبیله‌های آفریقایی دارد، زبان عربی هم وجود دارد. زبان نوبی هم در منطقه شمال دور کامرون رواج دارد و عمدتاً توسط ساکنان مناطق ماهس، دونگولا و حلفا صحبت می شود. حدود سیصد هزار مصری در استان اسوان نیز به زبان نوبی صحبت می‌کنند.

روهینگیا و تاگالوگ

عربستان سعودی به دلیل ثروت و نفت، در طول تاریخ خود مقصد تعداد زیادی از کارگران خارجی و خانواده‌های آنها بوده است. بسیاری از زمین‌شناسان، مهندسان و کارگران به این سرزمین آمدند و زبان‌های خود را در عربستان سعودی رواج دادند؛ از جمله زبان روهینگیا که مهاجران از میانمار (برمه سابق) آوردند و حدود چهارصد هزار گویش‌ور داشت. زبان تاگالوگ را هم فیلیپینی‌های مهاجری با خود آوردند که دنبال شغل و دستمزدهای بالا بودند. حدود هفتصد هزار نفر از این مهاجران به زبان تاگالوگ صحبت می‌کنند.

مهری

اگرچه یمن یکی از قدیمی‌ترین تمدن‌های عربی است، گویش‌هایی در آن وجود دارد که ریشه عربی ندارند. از برجسته‌ترین این زبان‌ها زبان ماهری است که از قرن هفتم میلادی در یمن وجود داشته است. زبان مهری در آستانه انقراض است، زیرا تنها حدود هفتاد هزار نفر با آن صحبت می‌کنند. زبان سومالیایی نیز در یمن رواج دارد. بیش از هفتصد هزار نفر در این کشور به سومالیایی مسلط هستند.

قبطی

زبان مردم بومی مصر، قبطی‌ها، که تاریخ‌شان بیشتر با فراعنه مرتبط است. این زبان اکنون فقط در میان قبطیان باستان یا در کلیساهای قبطی مصر استفاده می‌شود.

آمازیغ

یک زبان باستانی که متعلق به گروه زبان‌های آفریقایی-آسیایی است و بربرها، ساکنان شمال آفریقا به آن صحبت می‌کنند. بسیاری از ساکنان مراکش و الجزایر هنوز از آمازیغ استفاده می‌کنند، زیرا اصل و نسب آنها به همین فرهنگ بازمی گردد. اما این زبان تحت تاثیر فرهنگ عربی بسیار تغییر کرده است.

کردی

کردی زبان رسمی اقلیم کردستان عراق است. حدود ۱۵ تا ۲۰ درصد از مردم به این زبان صحبت می‌کنند. دولت اقلیم کردستان از زبان عربی برای مراودات رسمی و ارتباط با دولت مرکزی و مناطق جنوبی عراق استفاده می‌کند.

زبان آرامی، با ۳۲۰۰ سال سابقه، قدیمی‌ترین زبان عراق است و حدود ۵ درصد از جمعیت عراق امروزی به آن صحبت می‌کنند

كردى، زبان محلی کردهای شمال سوریه در مناطق مرزی بین عراق و ترکیه مانند عین العرب (کوبانی) و مناطق روستایی حلب است. کردها در برخی از مناطق داخلی سوریه نیز پراکنده هستند، اما نه به اندازه شمال سوریه. کردی در سوریه زبانی غیررسمی است و انتشار یا صحبت کردن به آن در اماکن رسمی ممنوع است.

آرامی

زبان آرامی، با ۳۲۰۰ سال سابقه، قدیمی‌ترین زبان عراق است. این زبان حالا به آرامیِ جدید تبدیل شده و حدود ۵ درصد از جمعیت عراق امروزی به آن صحبت می‌کنند. برخی از ساکنان روستاهای سوریه نیز که متعلق به دوران مسیحیت باستان هستند، مانند صیدنایا و معلوله در حومه دمشق، آرامی صحبت می‌کنند.

سریانی و آشوری

این دو زبان بومی شمال سوریه هستند و با زبان آرامی که می‌گویند زبان مسیح بوده است، ریشه و ساختاری مشترک دارند. مسیحیان شمال سوریه که تا به امروز تلویحاً زبان عربی خود را به رسمیت نشناخته‌اند، این دو زبان را حفظ کرده‌اند. اما انتشار زبانی غیر از عربی در اماکن رسمی سوریه، به استثنای زبان‌های فرانسوی و انگلیسی در مدارس، ممنوع است.

عبری

برخی فکر می‌کنند که گسترش زبان عبری در مناطق عربی با تأسیس دولت اسرائیل در قرن بیستم مرتبط است. اما عبری زبان اصلی تورات، کتاب مقدس یهودیان است و بسیاری از یهودیان عرب در فلسطین، سوریه، لبنان، یمن و عراق به این زبان صحبت می‌کنند و می‌نویسند.

با حضور اسرائیل در فلسطین، این زبان به طور عمده و خود‌به‌خود در میان فلسطینی‌هایی که در سرزمین‌های تحت اشغال اسرائیل مانده بودند، رواج پیدا کرد؛ بالاخره قدیمی‌ها گفته اند «زبان دشمن خود را بشناسید»َ.

ارمنی

۵ درصد از جمعیت لبنان به زبان ارمنی صحبت می‌کنند. علاوه بر این در حلب، دمشق، لاذقیه و بقیه شهرهای سوریه نیز تعداد زیادی از ارامنه زندگی می‌کنند. مهاجرت بزرگ ارمنی‌ها به سوریه، لبنان، اردن و مصر پس از جنگ عثمانی با ارمنستان باعث شد آن‌ها از زبان‌های باستانی این مناطق تأثیر بگیرند و زبان‌شان کمی با آنچه امروزه در ارمنستان استفاده می‌شود فرق کند.

قابل ذکر است که زبان‌های فرانسوی، انگلیسی، ایتالیایی و اسپانیایی نیز در بسیاری از کشورهای عربی به‌ویژه تونس، الجزایر، مراکش و لبنان رواج دارد. زبان‌های فارسی، هندی و فیلیپینی نیز در کشورهای حاشیه خلیج فارس رواج دارند.