آداب و رسوم نوشیدن چای در کشورهای عربی

خیلی‌ها صبح را با عطر خوب چای آغاز می‌کنند و روزهای کاری سخت خود را با بوی خوب آن پایان می‌دهند.

چای نوشیدنی محبوب فقرا و ثروتمندان است. تهی‌دستان در اوج خستگی از کار به چای پناه می‌برند و ثروتمندان هم در جلسات کاری و غیرکاری چای می‌نوشند.

گاهی هم به چای موادی اضافه می‌شود که از کشوری به کشور دیگر، بسته به اینکه چه وقت از روز و برای چه کسی سرو شود، متفاوتند.

شعر درباره‌ چای هم کم سروده نشده است؛ مثل این شعر از أحمد الصافی النجفی که می‌گوید: «لئن كان غيري بالمدامة مولعاً/ فقد ولعت نفسي بشاي معطرِ/ إذا صب في كأس الزجاج حسبته/ مذاب عقيق صب في كأس جوهرِ» (اگر دیگری شيفته‌ی مشروب خوردن است، من شیفته‌ی نوشیدن چای هستم/ اگر آن را در استکان شیشه‌ای بریزند آن چنان است که/ گویی عقیق مذاب را در ظرفی از جنس جواهر ریخته باشند).

در اسطوره‌های چین آمده که تعدادی برگ چای به درون یک فنجان آب داغ که در دست «شن‌نونگ» امپراتور چین بود افتاد. او تغییر رنگ و طعم آب را مشاهده کرد و اینگونه چای کشف شد

ترانه‌هایی نیز درباره رنگ چای، ویژگی‌ها و زمان نوشیدن آن ساخته شده است، از جمله «خدری الچای لمن أخدره... وشلون أصفی المای وشلون أفوره...» (چای رو دم کنم برای کی... آب رو صاف کنم بجوشونم چطوری...)؛ این ترانه حکایت زن جوانی است که وقتی به او گفته می‌شود چای دم کند، او که همیشه عادت داشته چای را کنار معشوق خود بنوشد، می‌پرسد برای چه کسی چای دم کند؟

چای تقریبا سه هزار سال پیش در چین کشف شد و در زبان چینی به آن «چا» می‌گویند. در اسطوره‌های چین آمده که تعدادی برگ چای به درون یک فنجان آب داغ که در دست «شن‌نونگ» امپراتور چین بود افتاد. او تغییر رنگ و طعم آب را مشاهده کرد و اینگونه چای کشف شد.

در اسطوره‌ای دیگر آمده است پلک‌های یک راهب بودایی، که برای سال‌های طولانی در حال مراقبه بود، از چشمانش جدا شده بر زمین می‌افتد و از آن پلک‌ها گیاهی به نام چای می‌روید.

اما انواع چای و آداب نوشیدن آن در جهان عرب چیست؟

عراق: چایخانه، قوری، استکان و قندان

چای پرطرفدارترین نوشیدنی در عراق است. دورهمی یا جلسه‌ای را نمی‌توان یافت که در آن با چای پذیرایی نشود. عراقی‌ها صبح به جای قهوه و پس از هر وعده غذا نیز چای می‌نوشند.

اگر به عراق سفر کنید و در خیابان‌های آن قدم بزنید تقریبا در همه محله‌ها مغازه‌هایی را می‌بینید که مخصوص فروش چای است و عراقی‌ها به آنها چایخانه می‌گویند.

چای عراقی به روش‌های مخصوصی تهیه می‌شود و هر چایخانه روش تهیه متفاوتی برای آن دارد. عراقی‌ها در تهیه چای از چای خشک ساده یا معطر، هل، گلاب و گاهی دارچین استفاده می‌کنند و آن را دم می‌کنند. آب جوش و مواد دیگر را در قوری می‌ریزند و تا زمانی که دم بکشد روی سماور می‌گذارند. نصف استکان را با قوری پُر کرده و سپس به آن آب جوش سماور اضافه می‌کنند. آن‌ها برای نوشیدن چای به جای فنجان از استکان‌های شیشه‌ای شفاف استفاده می‌کنند و چای را داغ و پُررنگ می‌نوشند.

شاید برای شما هم دیدن نوشیدن چای داغ در چند ثانیه شگفت‌آور باشد اما عراقی‌ها معمولا چای خود را داغ و سریع می‌نوشند. گاهی هم بخشی از چای را در نعلبکی می‌ریزند و قبل از خنک شدن می‌نوشند. اگر هم چای سرد شده باشد آن را رها می‌کنند.

عراقی‌ها چای را شیرین دوست دارند و به همین منظور از شکردان (قندان) در کنار چای استفاده می‌کنند. آن‌ها «سُکّر» عربی را شکر می‌نامند و از قند  و شكر برای شيرين كردن چایشان استفاده می‌کنند. مردم عراق در گذشته کله قند را به صورت دستی خرد می کردند و به شکل حبه های قند درمی آوردند، اما امروزه دیگر قندهای مکعبی همه جا به وفور یافت می‌شود.

برخی از عراقی‌ها قند یا شکر را درون استکان نمی‌ریزند، بلکه یک تکه قند را به چای آغشته و آن را روی زبان گذاشته، چای را می‌نوشند. درباره این روش نوشیدن چای نیز داستان‌ها و حکایت‌های مختلفی وجود دارد. قدیمی‌ها اعتقاد دارند که یک مرد می‌تواند به اندازه تعداد حبه‌های قندی که با یک استکان چای استفاده می‌کند، همسر انتخاب کند و نوشیدن چای بدون استفاده از قند به این معنی است که آن شخص هیچگاه ازدواج نخواهد کرد!

مصر: چای‌های متفاوت کودکان و بزرگسالان

تنوع چای در مصر بسیار زیاد است. پُرطرفدارترین نوع چای در مصر چای قرمز یا کشری است که چای‌خورهای حرفه‌ای آن را می‌نوشند. این نوع چای نیاز به دم کشیدن با آب جوش ندارد، بلکه آن را در یک فنجان آب داغ می‌ریزند و اگر هم احیانا جوشانده شود طعم و مزه آن تغییری نمی‌کند.

رنگ چای در مناطق مختلف مصر متفاوت است؛ در برخی مناطق کم‌رنگ و در برخی دیگر پررنگ سرو می‌شود. در مناطق روستایی چای را آنقدر پُررنگ تهیه می‌کنند که رنگ آن سیاه می‌شود. به این چای «حبر» (جوهر) نیز گفته می‌شود.

از انواع چای در مصر می‌توان این‌ها را برشمرد: «فریسکا» که چای کم‌رنگ بسیار شیرین است، «الجناینی» که چای با نعناع تازه است (جنینه، در لهجه مصر به معنای باغچه است و چون نعناع این نوع چایی را از باغچه‌ها تهیه می‌کنند آن را چای جناینی یا باغچه‌ای گفته‌اند)، «بوسته» که چای بدون هیچ‌گونه مواد شیرین‌کننده است، «المیزه» که چای با شیر است، «منه فیه» که چای با شیر خالص بدون آب است؛ البته کودکان فقط می‌توانند دو چای آخری را بنوشند.

چای معروف‌ترین نوشیدنی برای پذیرایی از مهمانان در مصر است، به‌ویژه اگر مهمان فردی ناآشنا یا مسافر باشد؛ از چنین افرادی با چای پررنگ و بسیار شیرین پذیرایی می‌شود.

چای نوشیدنی محبوب کارگران ساختمانی، نجارها، نقاش‌ها و در کل کارگران مشاغل سخت و طاقت‌فرسا است. معمولا نخستین نوشیدنی آنها هنگام استراحت کوتاه بعد از چند ساعت انجام کار سخت و بعد از میل یک وعده غذای ساده‌ی کارگری چای است.

لزوم خوردن چایی که میزبان برای مهمان ریخته، از آداب چای در مصر است؛ زیرا نخوردن این چای توهین به میزبان تلقی می‌شود و به این معنی است که مهمان در نظافت و پاکیزگی میزبان شک دارد.

قطر و کشورهای خلیج؛ چای کَرَک

حتی اگر یک بار هم به قطر سفر کرده باشید حتما نام چای کَرَک را شنیده‌اید. این چای از چای خشک، شیر اشباع‌شده و آب تهیه می‌شود. هر چند که چای از هندوستان به این کشورها راه یافته، اما اکنون نوشیدنی اصلی قطر، عربستان، بحرین، امارات و کویت است. در قطر جایی را نمی‌توان یافت که در آن چای نباشد. در مراسم‌های ملی و میهنی قطر نیز از چای به عنوان یک نماد فرهنگ قطری برای پذیرایی استفاده می‌شود.

چای کرک به روش‌های متفاوتی تهیه می‌شود. برخی آن را غلیظ با شیر زیاد دوست دارند و برخی هم به آن آب اضافه می‌کنند. برای شیرین کردن آن هم دو روش وجود دارد؛ برخی هنگام جوشاندن شیر شکر را نیز در آن حل می‌کنند و برخی دیگر چای را بدون شیر تهیه و سپس هنگام سرو کردن شکر را در کنار چای تعارف می‌کنند.

امروزه برخلاف گذشته مواد مختلفی از جمله هل، زعفران و گلاب برای غنی‌تر شدن طعم و مزه چای کرک استفاده می‌شود. برخی هم در کنار چای کرک نان چاپاتی سرو می‌کنند. چاپاتی یک نوع نان هندی است که هنگام پختنش روی آن روغن زیتون و تخم مرغ یا پنیر می‌ریزند.

چای کرک که قبلا در قهوه‌خانه‌های سنتی سرو می‌شد امروزه آنقدر پرطرفدار است که در همه کافی‌شاپ‌ها و رستوران‌ها یافت می‌شود. این نوع چای در جامعه قطر آنقدر شناخته‌شده است که به ایجاد اصطلاحات جدیدی در فرهنگ روزمره از جمله «رنگ کرکی» منجر شده است. رنگ کرکی همان رنگ چای کرک است که از قهوه‌ای کم رنگ‌تر و از کِرِم پررنگ‌تر است.

اردن

چای، نوشیدنی مرغوب و همیشه موجود در بیشتر خانه‌های اردنی‌هاست. قوری‌های چای در طول روز بی‌وقفه روی آتش قرار دارند و چای در همه منازل همیشه مهیا است، زیرا اردنی‌ها در همه اوقات روز چای می‌نوشند.

چای مهمترین نوشیدنی برای پذیرایی از مهمان در اردن است. در قهوه‌خانه‌های اردن دو نوع چای وجود دارد: یک نوع همان چای دمی است که آهسته‌آهسته بر روی آتش قُل می‌خورد تا دم بکشد و نوع دوم همان چای کیسه‌ای است که به سرعت تهیه می‌شود.

در مناطق سنتی و قهوه‌خانه‌هایی که مردان بیشتر تردد دارند چای دمی بیشتر استفاده می‌شود و در کافی‌شاپ‌های لاکچری معمولا از چای کیسه‌ای بیشتر استقبال می‌شود. آنها در تهیه چای از هل، میخک، مریم‌گلی و پوست پرتقال استفاده می‌کنند. قهوه‌خانه‌های خاصی هم وجود دارند که در تهیه چای از روش بادیه‌نشینان اولیه استفاده می‌کنند؛ آن‌ها چای را روی ماسه داغ و هیزم تهیه می‌کنند.

اردنی‌ها در فصل تابستان بیشتر چای می‌نوشند، چون معتقدند نوشیدن چای در فصل گرما باعث افزایش تعرق بدن و در نتیجه خنک شدن آن می‌شود.

کشورهای مغرب عربی: آتای دوست صحرانشینان

چای در تونس، مراکش و الجزایر از نظر روش‌های تهیه، آداب، اصطلاحات و نام‌گذاری‌ها و تاثیر در روابط اجتماعی با کشورهای مشرق عربی متفاوت است. در کشورهای مغرب عربی چای را «آتای» گویند. چای اصلی‌ترین نوشیدنی مردم این کشورها است، به‌ویژه صحرانشینان؛ آنها چه در هنگام کوچ و چه در زمان سکونت هیچگاه چای را ترک نمی‌کنند.

گروه موسیقی «تیناروین» در یکی از ترانه‌های خود اینچنین درباره چای می‌خواند: «یک استکان چای خوردم و آتش قلبم آرام شد».

از مشهورترین آداب چای در کشورهای مغرب عربی روش «سه استکان» است؛ فرد باید سه استکان چای میل کند، استکان اول کم‌رنگ و به همین ترتیب استکان‌های دوم و سوم پُررنگ‌‌تر می‌شوند

مردم کشورهای مغرب عربی بر خلاف دیگر کشورها چای را همراه غذا هم می‌کنند. آن‌ها چای یا همان اتای را شیرین می‌نوشند و از چای سبز و گیاهان دیگری از جمله نعناع، دارچین، بابونه، هل و آویشن برای تهیه آن استفاده می‌کنند.

اردنی‌ها برگ‌های چای سبز را با آب جوش می‌شویند، سپس آن را در یک ظرف مخصوص به نام «براد» می‌گذارند و به آن آب و شکر اضافه کرده روی حرارت می‌گذارند. برای حرارت و دم کردن چای در صحرا از کومه آتش و در شهرها از اجاق استفاده می‌شود.

از مشهورترین آداب چای در کشورهای مغرب عربی روش «سه استکان» است؛ فرد باید سه استکان چای میل کند، استکان اول کم‌رنگ و به همین ترتیب استکان‌های دوم و سوم پُررنگ‌‌تر می‌شوند. گفته می‌شود هر کسی که چای را به این روش میل کند، شب را بیدار خواهد ماند.

ظروف مخصوص بسیار متنوعی هم برای نوشیدن چای در این کشورها وجود دارد که بر حسب توان اقتصادی افراد متفاوت هستند. طبقات مرفه از سینی و قوری نقره‌ای و استکان‌های رنگارنگ و طبقات پایین جامعه از استکان‌ها و ظروف معمولی استفاده می‌کنند.

روش این کشورها در ریختن چای در استکان نیز جلب توجه می‌کند. آنها چای را از ارتفاع بالا در استکان می‌ریزند، به طوری که ریختن چای منجر به ایجاد کف روی سطح آن بشود.

از مهمترین آداب چای در مراکش هم لزوم قبول چای میزبان است. اگر میزبان چای سه استکانه به شما تعارف کرد نباید آن را رد کنید، زیرا در کشورهای مغرب عربی رد کردن دعوت به اینگونه چای به معنای بی‌احترامی به میزبان است.