یقه‌آبی‌ها؛ تصویر کارگران در هنر مدرن عربی

گروهی از کارگران و دانشجویان، به زورِ سرنیزه‌ی سربازانی که کلاه‌خود به سر دارند، از روی یک پل به پایین پرت می‌شوند. پوتین یک سرباز بر روی دست یکی از معترضانِ پایین‌افتاده است و دست یک معترض دیگر دراز شده تا او را نجات دهد. روی پرچم سرخی که نشانی از سوسیالیسم است نوشته شده «کمیته‌ اجرایی کارگران و دانشجویان». تابلوی «پل عباس» (۱۹۹۵) اثر جاذبیه سری یکی از اولین تصاویر مدرنی است که کارگران را در نقاشیِ یک هنرمند مصری نشان می‌دهد.

^{پل عباس (۱۹۵۵)، جاذبیه سری، عکس: سلطان سعود القاسمی}

رشد جنبش‌های آزادی‌خواهانه‌‌ی جهان عرب در اواسط قرن بیستم میلادی منجر به برآمدن مجموعه‌ای از آثار تحسین‌برانگیز شد. زنان و مردان جوان حاضر در تظاهرات‌های پی‌درپی نیاز به سرودهایی برای خواندن و اعلان‌هایی برای حمل کردن داشتند که بی‌درنگ توسط شاعران و تصویرسازانی که خودشان هم در این تظاهرات‌ها شرکت می‌کردند آماده می‌شد.

یکی از عناصر اصلی این جنبش‌ها جنبش کارگری بود که هم‌دستان و طرفداران پروپاقرصی در میان جامعه هنری داشت. هم‌زمان با این تحرکات توده‌ای، گروه‌های سوسیالیستی و کمونیستی که حقوق کارگران را سرلوحه‌ی برنامه‌هایشان قرار داده بودند نیز تقویت شدند و در برخی موارد توانستند قدرت را هم به دست بگیرند.

در حقیقت، تصویر کارگران در دوران ریاست‌جمهوری جمال عبدالناصر به‌شدت تغییر کرد. آن‌ها دیگر از نظرها پنهان نبودند، یا همچون تماشاگرانی منفعل در پس‌زمینه‌ی نقاشی‌ها و آثار هنری تصویر نمی‌شدند

تابلوی «پل عباس» اثر جاذبیه سری بر اساس یک اتفاق واقعی که سال ۱۹۴۷ در شهر صنعتی «محله الکبری» در مصر رخ داد و از بزرگترین تظاهرات‌های این‌چنینی در تاریخ مصر بود کشیده شده است. حکومت با زور به این تظاهرات پاسخ داد و شاه بعد از پنج سال در پی کودتای ۱۹۵۲ از مقامش خلع شد؛ کودتایی که هبه شاذلی، پژوهشگر علوم سیاسی، معتقد است کارگران در آن نقش کاتالیزور سیاسی داشتند.

در حقیقت، تصویر کارگران در دوران ریاست‌جمهوری جمال عبدالناصر به‌شدت تغییر کرد. آن‌ها دیگر از نظرها پنهان نبودند، یا همچون تماشاگرانی منفعل در پس‌زمینه‌ی نقاشی‌ها و آثار هنری تصویر نمی‌شدند. کارگران حالا دیگر در مرکز و پیش‌زمینه‌ی بسیاری از آثار هنرمندان مصری قرار گرفته بودند.

شاید کمتر هنرمندی کارگران را در آثارش بیشتر و همدلانه‌تر از حامد عويس (۱۹۱۹-۲۰۱۱)، هنرمند مصری، به تصویر کشیده باشد. این چپ‌گرای پرشور تابلو پشتِ تابلو پرتره‌ی ماهیگیران، کارگران صنعتی، کشاورزان، آرایشگران و کارگران خشک‌شویی‌ها را در فیگورهایی بزرگ و مرکزی، طوری که ترکیب‌بندی را به تسخیر خودشان درمی‌آوردند، نقاشی می‌کرد.

عناوین گویای نقاشی‌های عویس، که به‌وضوح پرولتاریا را عزت می‌بخشیدند، هم‌دردی او با طبقه کارگر را نیز نشان می‌داد. به‌عنوان مثال، در پی «نکسه» -شکست اعراب در جنگ شش‌روزه‌ سال ۱۹۶۷ با اسرائیل- او تابلویی به نام «نگهبان زندگی» کشید که دهقانی دستمال‌به‌سر را با یک مسلسل ساخت شوروی در دستانش نشان می‌داد. این نمادی از شکوه و احترام کارگران در آثار هنرمندان دهه ۱۹۵۰ و ۱۹۶۰ مصر است.

یکی دیگر از هنرمندان مبارز طبقه کارگر انجی افلاطون (۱۹۲۴-۱۹۸۹) بود که در خانواده‌ای از طبقه‌ی متوسط‌به‌بالای قاهره به دنیا آمد و با یک دادستان کمونیست به نام «حمدی ابوالعلاء» ازدواج کرد. کنشگری افلاطون در جهت حقوق زنان و کارگران بیش از چهار سال حبس برای او به همراه داشت. به‌هرحال انجی روحیه‌ی سرسختی داشت و به ترسیم کارگران در نقاشی‌های بی‌شمارش، ازجمله تابلوهای «بناها» (۱۹۵۲) و «طلای سفید» (۱۹۶۳) از مجموعه‌ی پنبه‌چین‌ها که او در دهه ۱۹۶۰ کشید، ادامه داد.

تابلوی «حرکت به سمت کار» اثر منحه حلمی (۱۹۲۵-۲۰۰۴)، یکی از هم‌دوره‌های انجی افلاطون، نیز گروهی از زنان و مردان کارگر را نشان می‌دهد که در حال حمل ابزار کارشان، پشت سر مردی با کبوتری سفید (نماد صلح) در دست، به سوی محل کارشان می‌روند.

جمال السجينی (۱۹۱۷-۱۹۷۷)، مجسمه‌ساز و استاد مدرسه هنرهای زیبای قاهره، مجسمه‌ای برنزی به نام «ناصر» (۱۹۶۰) دارد که جمال عبدالناصر را در میان حمایت کارگرانی از صنایع مختلف نشان می‌دهد. پیام روشن است، کارگران نیز همچون دیگران از عبدالناصر حمایت می‌کنند و قدرت رییس‌جمهور از آن‌ها نشأت می‌گیرد.

در عراق، آثار اولیه‌ی محمود صبری (۱۹۲۷-۲۰۱۲)، ازجمله تابلوی «خانواده‌ی یک دهقان» (بدون تاریخ) و تابلوی «بناها» (۱۹۵۷)، نشان‌دهنده‌ی تعهد او به کارگران است. صبری هم‌زمان با پیشرفت کارش به کشیدن کارگران ادامه داد؛ از جمله در نقاشی‌هایی همچون تابلوی «لبو‌فروش» (۱۹۵۰) و آثاری چون «خانواده کشاورزان» که نتیجه‌ی دوران حضورش در روسیه‌ی اوایل دهه ۱۹۶۰ بود.

محمود صبری نیز همچون حامد عویس نام‌هایی برای تابلوهایش انتخاب می‌کرد که بازتاب‌دهنده‌ی ارادت زیاد او به این کارگران بود؛ ارادتی که به‌وضوح در انتخاب نام «قهرمان» برای تابلوی نقاشی او از اعدام سلام عادل، رهبر حزب کمونیست عراق در سال ۱۹۶۳، قابل مشاهده است.

حداقل از دهه ۱۹۵۰ به این سو هنرمندان عرب در نقاشی‌ها، مجسمه‌ها، پوسترها و اخیرا در رسانه‌های جدید و چیدمان‌هایشان کارگران را به تصویر کشیده‌اند. آن‌ها در بیشتر این آثار زنان و مردان را در کنار یکدیگر و در حال انجام کارهایی یکسان و هنگام تظاهرات با اهدافی مشترک نشان داده‌اند 

گاهی به تصویر کشیدنِ کارگران می‌تواند بازتابی از رخدادهای گذشته باشد و گاهی هم فالی درباره‌ی آینده؛ همان‌طور که تابلوی «او به ما گفت که چگونه اتفاق افتاد» (۱۹۵۷) اثر هنرمند عراقی کاظم حیدر (۱۹۳۲-۱۹۸۵) مرد جوانِ ظاهرا بیکاری را نشان می‌دهد که احتمالا در حال بازگو کردنِ ماجراهای سرکوب خونبارِ معترضان به‌دستور نخست‌وزیر نوری‌ پاشا السعید در پی پیمان عراق با بریتانیا است. چند ماه بعد، رژیم سلطنتی با انقلاب ۱۴ جولای سقوط کرد.

اثر مهم دیگر کاظم حیدر تابلوی «دست‌ها» (۱۹۵۶) است که گروهی از کارگران ورزیده‌ی ساختمانی را همراه با یک کودک نشان می‌دهد. این تابلو سال ۱۹۵۷ در نمایشگاهی تاریخی که آثار جامعه هنری عراق را در باشگاه سلطنتی المپیک بغداد و با حمایت ملک فیصل دوم به نمایش گذاشته بود، روی دیوار رفت.

^{دست‌ها (۱۹۵۶)، کاظم حیدر، عکس: وضاح فارس، با تشکر از: ضیاء العزاوی}

ليلى نصير (متولد ۱۹۴۱)، هنرمند سوریه‌ای، همواره زنان را در مرکز و پیش‌زمینه‌ی آثارش قرار داده است؛ از جمله در اثری نادر به نام «ملت» (۱۹۷۸) که شهید زنی بر روی دوش مردان و زنان حمل می‌شود. وقتی نوبت به کارگران می‌رسد، لیلی نصیر زنان را در قامت کارگران مزرعه در کنار مردان و با ابزارهایشان در دست به تصویر می‌کشد.

هنرمند فلسطینی فیرا تماری (۱۹۴۵) نیز اثری به نام «زنان فلسطینی به‌هنگام کار» (۱۹۷۹) دارد که یک نقش‌برجسته‌ی سرامیکی از مجموعه‌ای درباره‌ی زنان طبقه کارگر است.

صفیه فرحات (۱۹۲۴-۲۰۰۴)، هنرمند تونسی که به انقلابی‌کردنِ آموزش هنر در موسسه هنرهای زیبای تونس مشهور است، ماهیگیران و کارگران را در تابلوهای متعددی نقاشی کرده است. فرحات با آثارش، چه به‌عنوان یک هنرمند و چه به‌عنوان یک معلم، دست در دستِ همسر مبارز و سوسیالیست خود، عبدالله فرحات، در جنبش آزادی‌بخش تونس مشارکت می‌کرد.

این پدیده در فلسطین نیز مشاهده می‌شود، جایی که معمولا جنبش‌های هنری از جنبش‌های آزادی‌خواه قابل تفکیک نیستند و بازنماییِ کارگران یکی از موضوعات محوری است؛ از جمله در پوسترهایی چون «بازوهای کارگران از انقلاب محافظت می‌کند» که در سال ۱۹۶۸ توسط «جمعیت آثار شهدای فلسطینی» منتشر شد.

^{زنان کشاورز (۱۹۸۰)، لیلی نصیر، عکس: احمد کاشا}

بسیاری از هنرمندان خلیجی که در مصر تحصیل کردند نیز کارگران را در آثارشان به تصویر درآورده‌اند؛ از جمله عبدالله القصار (۱۹۴۱-۲۰۰۳)، هنرمند کویتی، که تابلویی از کشتی‌سازان در بندر اقصر (۱۹۶۴) کشیده است. همچنین کشف نفت در خلیج برخی از هنرمندان را به ترسیم کارگران در آثارشان سوق داد. تابلوی «استخراج نفت» (۱۹۶۵) اثر هنرمند عربستانی عبدالحلیم رضوی (۱۹۳۹-۲۰۰۶) که کارت‌پستالش را شرکت نفتی آرامکو عربستان چاپ کرد و تابلوی «اکتشاف نفت» (۱۹۵۳) اثر هنرمند بحرینی عبدالله المحرقی (متولد ۱۹۳۹) نمونه‌هایی از این دست هستند.

علاوه‌ بر این برخی از هنرمندان خلیجی در آثارشان کارگران آسیایی را، که رفاه اقتصادی این منطقه بسیار مدیون آن‌هاست، به تصویر کشیده‌اند. برای نمونه می‌توان به تابلوی «کامیون و کارگران» (۲۰۱۱) اثر نقاش قطری فرج دهام (متولد ۱۹۵۶) و چیدمان «فراتر از آن‌ها را ببینید» اثر هنرمند جوان اماراتی اسماء خوری اشاره کرد که یک روزنگارِ صوتی-تصویری‌ست از کارگران یقه‌آبیِ اهل آسیای جنوبی، کارگرانی که به‌ندرت در صحنه‌ی هنر نخبه‌پسندِ خلیج بازنمایی شده‌اند.

^{کامیون و کارگرها (۲۰۱۱)، فرج دهام، عکس: سلطان سعود القاسمی}

اثر دیگری که انگار از میانه‌ی قرن بیستم میلادی به زمان حال آمده و به‌قول یک روزنامه‌نگار «شمایل‌نگاری‌ دهه ۱۹۴۰» را به یاد می‌آورد، یک حجم بتنی است که مصطفی اکریم (متولد ۱۹۸۱)، هنرمند مراکشی، آن را سال ۲۰۱۷ ساخته است. مجسمه «ابزار» که یک دایره به قطر ۲۰۰ سانتیمتر است و نقش‌برجسته‌‌ی ابزارهایی مثل بیل، اره، چکش، انبر، پیچ‌گوشتی، پتک و کلنگ را در خود جای داده، همچون شیوه‌ای برای به‌یادسپاریِ کارگرانِ نادیده‌گرفته‌شده‌ای است که معمولا از نگاه جامعه، به‌ویژه نزد جماعت‌های ثروتمندتر، پنهان می‌مانند. در آغاز دهه ۱۹۸۰ مراکش با حمایت صندوق بین‌المللی پول و بانک جهانی مجموعه‌ای از اصلاحات اقتصادی شامل برنامه‌های خصوصی‌سازی را دنبال کرد که به اعتقاد برخی هزینه‌‌هایش به طبقه کارگر تحمیل شد.

حداقل از دهه ۱۹۵۰ به این سو هنرمندان عرب در نقاشی‌ها، مجسمه‌ها، پوسترها و اخیرا در رسانه‌های جدید و چیدمان‌هایشان کارگران را به تصویر کشیده‌اند. آن‌ها در بیشتر این آثار زنان و مردان را در کنار یکدیگر و در حال انجام کارهایی یکسان و هنگام تظاهرات با اهدافی مشترک نشان داده‌اند.

نه‌تنها کارگران از صنایع مختلف به‌عنوان فیگورهای مرکزی در این آثار حضور دارند، بلکه با شکوه و عظمت به تصویر کشیده شده‌اند. کارگران در طول سه ربع پایانیِ قرن گذشته جهان عرب را با تغییرات اجتماعی، اقتصادی و سیاسی مواجه کردند؛ اگرچه در سال‌های اخیر وضعیت آنان چندان بهتر نشده و همچنان مجبورند انتهای باریک طناب را با چنگ و دندان نگه دارند.