هیپ‌هاپ جدید عربی: در میانه‌ی عشق و شورش

«خوش اومدی، این منم، یه جوون عرب پادرهوا، نه فرصت دارم نه کار… واسه ۵۰ لیره یا یه وعده غذا، رأی‌ام رو فروختم به كدخدا… میخوام بذارم برم از اینجا… لعنت به این مملکت»؛ شولی و سیناپتیک آهنگ دم (خون) را با این جملات شروع می‌کنند و بارها خطاب به مخالفانشان می‌خوانند «از شما چی نصیبمون شد جز شکست؟»

سیاست، کنشگری، حقوق بشر و به‌تازگی موسیقی عرصه‌هایی برای به‌ بیان درآمدنِ شکاف نسلی در جهان عرب شده‌اند. موسیقی هیپ‌هاپ که هر روز شاهد تلاش جریان‌های مستقلِ جدید برای انتشار و تبلیغ آهنگ‌ در پلتفرم‌های رایگانی مثل ساندکلود و یوتیوب است، می‌تواند اوج این شکاف را نشان دهد.

مصر که از قدیم صحنه‌ی موسیقی عربی را در اختیار خود داشت، حالا شاهد هنرمندان جوانی مانند «ویجز» است که مسائل جوانان مصری از‌جمله مهاجرت را در آهنگ «۲۱» این‌گونه بیان کرده  است: «رُم دور نیست، رفقا همه غرقن و من ته دریام». صحنه‌ی موسیقی هیپ‌هاپ مصر از بدو تولدش تا کنون شاهد فراز و فرود هنرمندان بسیاری بوده است، از «علی طالباب» گرفته تا «مروان پابلو» که همین اواخر اعلام بازنشستگی کرد.

قیام‌های اخیر لبنان نسل جدیدی از هنرمندان را به صحنه آورده، ازجمله «ملکه»؛ آهنگ «عم حارب» (می‌جنگم) او به‌همان اندازه که سیاستمداران لبنانی را محکوم می‌کند، فریادی است برای توانمندسازی زنان

همچنین در شمال آفریقا می‌توان به جریان تونسی هیپ‌هاپ و هنرمندانی مثل «نوردو» و «دودا» اشاره کرد. این دو عضو گروه «قمح» یا «Gam7» (گندم) مسائل حساسیت‌برانگیزی را در ترانه‌ی «El 9asem - القسم» که روی آهنگ «The Harder They Fall» از «جیو» ساخته شده‌ بود طرح کردند، مسائلی مانند پدیده‌ی پیوستنِ برخی از تونسی‌ها به داعش، آن هم وقتی در اوج قدرتشان بودند. آن‌ها در قسمتی از این ترانه خطاب به داعشی‌ها می‌گویند: «به فرمانده‌تون بگین ما مردای شجاعیم، نه گوش‌به‌فرمان اون. ما انقلابیایی هستیم که بهار رو ساختیم».

در سوریه هم جریان‌هایی مانند گروه «شکون»، که مقیم برلین هستند و موسیقی فولکلور را با موسیقی سنتی و موسیقی معاصر تلفیق کرده‌اند، سر برآورده‌‌اند. یکی از هنرمندان محبوب سبک هیپ‌هاپ سوریه «بو‌کلثوم» نام دارد؛ تلفیقی از نام یک شاعر عرب در دوران پیش‌ازاسلام به‌ نام «بن کلثوم» و نام خواننده شهیر مصری «ام کلثوم». این هنرمند ساکن اردن در آهنگ «نجوم» (ستاره‌ها) به خبرنگارانِ خبرگزاری عربی سوریه (SANA-سانا) که رسانه‌ی رسمی دولت است اشاره می‌کند و می‌گوید «دهن‌های سانا برده‌ن، ولی فکر میکنن اربابن». جوّانا (توی ما) آهنگ دیگری از بوکلثوم است که او را با یک بطری ویسکی جک‌ دنیلز در خیابانی خالی نشان می‌دهد؛ آهنگی که همچون درخواستی است از طرف نسل جوان برای به‌حال‌خود رها نشدن. بوکلثوم در شروع این آهنگ می‌گوید «ما رو نبرید از یاد، بذرِ شماهاست توی ما ، ما رو آب باید داد» و در میانه‌های آن می‌خواند «من هنوز یه بچه‌م توی گهواره، که داره یاد میگیره و از ریشه‌ش جدا افتاده».

هیپ‌هاپ لبنان با گروه‌هایی مثل «عکس‌ السیر» (برعکس مسیر)، که سال ۱۹۹۷ کارش را شروع کرد، از قدیمی‌‌های منطقه است و با هنرمندانی چون «ریّس بیک»، که سال ۲۰۱۱ شعار بهار عربی -الشعب یرید إسقاط النظام- را در آهنگ «ثوره» (انقلاب) آورد و به سیاست‌های فرقه‌گرایانه در لبنان اعتراض کرد، تا امروز هم ادامه پیدا کرده است.

یکی از هنرمندان متاخر هیپ‌هاپ این کشور «الراس» است که با ریش‌ متمایزش و ذکرهای صوفیانه‌ای که با موسیقی الکترونیک تلفیق کرده شناخته می‌شود. او آهنگ «طرابلس ۹۷» را با ذکر «یا سید الکونین، جئتک قاصداً» شروع می‌کند و در ادامه درباره‌ی ناامیدی‌ها از حاکمان لبنان، مانند حزب‌الله و سعد حریری، می‌گوید.

قیام‌های اخیر لبنان نسل جدیدی از هنرمندان را به صحنه آورده، ازجمله «ملکه»؛ آهنگ «عم حارب» (می‌جنگم) او به‌همان اندازه که سیاستمداران لبنانی را محکوم می‌کند، فریادی است برای توانمندسازی زنان.

اعتراضات عراق هم منجر به برآمدنِ جریان‌هایی مشابه و نوعی گرده‌افشانی بین سبک‌های مختلف موسیقی شد، اگرچه برخی از این هنرمندان سال‌ها پیش از اعتراضات هم فعال بودند. آهنگ «ذيل أعوج» (دُم کج) -واژه‌ای که اشاره‌ای ضمنی به عروسک نمایشی دارد- از ایمن حمید، هنرمند عراقی، اولین بار در برنامه تلویزیونی مشهور «بشیر شو» پخش شد. این آهنگ، با شعری که مضمونش عقب‌نشینی نکردن در برابر استفاده‌ی دولت از خشونت بود، به‌سرعت محبوب شد.

اعتراضات سال ۲۰۱۸ سودان هم برای «سمانی»، هنرمند هیپ‌هاپ سودانی ساکن قطر، الهام‌بخش شد تا بر اساس سرودهای تظاهرکنندگانی که خواهان دموکراسی بودند آهنگ «مطالب» (خواسته‌ها) را بسازد؛ آهنگی که با این جملات شروع می‌شود: «عقب نشینی نمی‌کنم، خواسته‌هایی دارم، به ما حکومت مدنی (غیرنظامی) بدهید».

شاید این جریان جدید موسیقی هیپ‌هاپ عربی در هیچ‌کجا به‌ اندازه‌ی گذرگاه اردنی-فلسطینی تجلی پیدا نکرده باشد. این سبک در آن منطقه، به‌ویژه در عمان و رام‌الله، بسیار فعال است؛ دو شهری که درآن‌ها ده‌ها هنرمند قدیمی و تازه‌کار با آهنگ‌هایشان همواره رکورد می‌شکنند. یکی از این هنرمندان «سیناپتیک» است که هواداران زیادی در منطقه‌ی شام برای خودش دست‌وپا کرده است؛ به‌ویژه در مصر با آن صنعت موسیقی غنی‌اش که می‌تواند هر هنرمند خارجی را با مشکلات زیادی برای ورود به بازار موسیقی روبه‌رو کند. سیناپتیک، که در رشته‌ی پزشکی تحصیل کرده، با هنرمندان مختلفی همکاری داشته است؛ ازجمله تامر نفار که یک فلسطینیِ ساکن اسرائیل است، بوکلثوم سوریه‌ای، الراس لبنانی و همچنین ویجز مصری در آهنگ ماریجوانا.

هنرمندانی مثل سیناپتیک و شولی در ابتدا به زبان انگلیسی می‌خواندند، اما با تغییر زبان شعرهایشان به عربی توانستند مخاطبانی را جذب کنند که خواهان بازتاب مصیبت‌هایشان در این موسیقی بودند. موسیقی آن‌ها و همسالانشان تبدیل به تلفیقی از عربی کلاسیک و محاوره‌ای با سازهای شرقی و غربی شده که یک ردپای عمیق عربی بر خود دارد. کریس هیوز، دی‌جی و متخصص رسانه‌های خلاق، می‌گوید «موسیقی عربی در دوره‌ی اخیر توانسته از دقت و پیشرفت تکنولوژی بهره‌ی زیادی ببرد و تاثیر ترکیب این دو آن‌قدر زیاد است که منجر به نتایج درخشانی شده است».

آن‌ها معمولا علیه قدرت می‌خوانند، بر خلاف خوانندگان جریان اصلی که از روابط خوبشان با حکومت‌ها و ستایش‌های گاه‌وبی‌گاهشان از آن‌ها در آهنگ‌هایشان زندگی خود را تامین می‌کنند

يُسر حامد، هنرمند ساکن رام‌الله، ویژگی‌های رمانتیکی را به این جریان اضافه کرده است که گاهی در موسیقی هیپ‌هاپ نادیده گرفته شده‌اند. او این کار را در همکاری‌های متعددش با هنرمندانی چون «دودیکس» دنبال کرده است. آن‌ها در آهنگ «بخصوص موضوع مبارح» (درباره‌ی موضوع دیشب) می‌خوانند «پسره دنبال یه زن بی‌غم میگرده و دختره یه مرد جدی میخواد». يُسر که خودش شعرهای آهنگ‌هایش را می‌نویسد در گفت‌وگویی به من می‌گوید: «گاهی همکاری‌ها کاملا اتفاقی هستند. شما کار یک نفر را گوش می‌کنید و خوشتان می‌آید و با او تماس می‌گیرید و بقیه‌ی ماجرا. شیوه‌ی نظام‌مندی برای همکاری وجود ندارد. بستگی به انعطاف آن شخص و اشتیاقش برای همکاری دارد». یُسر، که در رشته‌ی موسیقی عربی از کنسرواتوار ملی موسیقی ادوارد سعید فارغ‌التحصیل شده، از کمبود حمایت در صحنه‌ی موسیقی هیپ‌هاپ ناراضی است؛ «ما تولیداتمان را در پلتفرم‌های خودمان و بدون واسطه منتشر می‌کنیم. اگرچه این مزایا و معایب خودش را دارد، اما خیلی طول می‌کشد تا اثر ما به دست مخاطب برسد».

هنرمندان جدید عرب با وجود تمایزهای سبکی و موضوعی کارهایشان، ویژگی‌های مشترکی هم دارند. بیشتر آن‌ها، بر خلاف خوانندگان جریان اصلی موسیقی عربی، خودشان شعرهایشان را می‌نویسند یا در فرآیند نوشتن آن همکاری می‌کنند. ویژگی مشترک دیگر آن‌ها این است که معمولا علیه قدرت می‌خوانند، بر خلاف خوانندگان جریان اصلی که از روابط خوبشان با حکومت‌ها و ستایش‌های گاه‌وبی‌گاهشان از آن‌ها در آهنگ‌هایشان زندگی خود را تامین می‌کنند. این هنرمندان همچنین با یکدیگر همکاری می‌کنند، آهنگ‌های مشترک منتشر می‌کنند و صدایشان را به یکدیگر قرض می‌دهند تا روح رفاقتی را شکل دهند که در میدان‌های هنریِ دیگر وجود ندارد.

همچون دیگر گونه‌های هنر در جهان عرب، موسیقی هیپ‌هاپ هم نیازمند حمایت است. فرصت‌های مطالعاتی درباره این موسیقی به‌ندرت ارائه می‌شوند و تقریبا وجود ندارد.  این سبک در مدارس آموزش داده نمی‌شود و همچنان خیلی‌ها آن را یک تابو می‌دانند. موسیقی هیپ‌هاپ جدید عربی در شبکه‌های تلویزیونی دولتی و رادیوهای منطقه پخش نمی‌شود؛ پیام مهم این رویکرد برای موسیقی هیپ‌هاپ آن است که از قدرت دوری کنند، قدرتی که هنرمندان جاه‌طلبی را ترجیح می‌دهد که در آثارشان موضوعات سنتی مثل داستان‌های عاشقانه‌ و وطن‌پرستی را طرح می‌کنند. به باور یُسر «چالش اینجاست که این موسیقی، جریان اصلی نیست. آن موسیقی‌ای نیست که مردم انتظارش را دارند». او می‌گوید «نوع مخاطبان این موسیقی نسبت به موسیقی جریان اصلی متفاوت است و تعدادشان هم کمتر است. کار ما کار مستقلی است در حد ابزارهای که داریم و بازاری برای فروش آن وجود ندارد. ما فقط تلاش می‌کنیم بهترین چیزی که می‌توانیم را ارائه کنیم».

البته این چالش‌ها برای صحنه‌ی درخشان موسیقی هیپ‌هاپ عربی، که به بهره‌گیری از پلتفرم‌هایی چون ساندکلود، یوتیوب و ایستگا‌ه‌های رادیویی مستقل تازه‌تاسیسِ سال‌های اخیر مثل رادیو «الحارة» فلسطین و رادیو «الشمس» عمان و رادیو «الحومه» تونس ادامه می‌دهد، مانعی بازدارنده محسوب نمی‌شوند. به‌قول یُسر «صحنه‌ی هیپ‌هاپ عربی جهش داشته اما هنوز به بلوغ نرسیده است. تصادفی‌بودن و حرکت‌های ناگهانی داریم اما بلوغ نداریم. زمان می‌برد تا این‌ها روشن شود».