شم النسیم، سیزده بدر مصری‌ها

مصری‌ها منتظرند دوشنبه ۲۵ آوریل برسد تا شم النسیم را که شباهت زیادی به سیزده بدر ایرانی دارد جشن بگیرند؛ رویدادی که حدود ۴۷۰۰ سال است با حفظ آیین‌های باستانی برگزار می‌شود.

دکتر حامد عید، رییس مرکز مطالعات میراث علمی دانشگاه قاهره می‌گوید آغازگاه جشن شم النسیم به حدود پنج هزار سال پیش برمی‌گردد، نزدیک به پایان سلسله سوم فراعنه. با توجه به نقاشی‌های دیواری کشف‌شده، این جشن نماد آغاز یک زندگی جدید بوده است.

این پژوهشگر میراث علمی اشاره می‌کند که مصریان باستان صبح شم النسیم را با تقدیم یک گل نیلوفر به همسرشان شروع می‌کردند و این روز بزرگ را «عید الربیع» (جشن بهار) می نامیدند.

آن‌ها در این روز مقابل نمای شمالی هرم جمع می‌شده‌اند و به تماشای غروب خورشید می‌نشستند. قرص خورشید کم‌کم به هرم نزدیک می‌شده، تا جایی که به نظر تماشاگران می‌آمد خورشید بر روی هرم نشسته و با نفوذ پرتوهای نورش آن را دو نیم می‌کند. فراعنه پیش از آنکه جشن مردمی با طلوع خورشید شروع شود، شب قبل را با مراسمی دینی به‌ نام «ليلة الرؤية» (شبِ دیدن) جشن می‌گرفتند.

حامد عید می‌گوید که فراعنه این جشن را «عید شموش» به معنای «احیای زندگی» نام داده بودند. این نام به‌ مرور زمان، به‌ویژه در دوران قبطی، تحریف شد تا اینکه به «شم» تغییر یافت و «نسیم» نیز که خبر از آمدن بهار می‌داد به آن اضافه شد.

آن‌هایی که شم النسیم را جشن می‌گیرند دسته‌دسته به پارک‌ها و باغ‌ها می‌روند تا با استقبال از خورشید در هنگام طلوعش، همراه با خوراکی‌ها و نوشیدنی‌ها، تمام روز را به شادخواری بگذرانند. دختران یاس به گردن می‌آویزند و بچه‌ها شاخه‌های خرمای مزیّن به رنگ‌ها و گل‌ها را در دست می‌گیرند. مراسم رقص نیز با صدای نی و مزمار و چنگ که آوازها و سرودهای ویژه‌ی جشن بهار را همراهی می‌کنند شروع می‌شود. در کنار همه این‌ها، تخم‌مرغ رنگی و ماهی فسیخ نیز پای ثابت جشن هستند.

شم النسیم و مذهب

رییس مرکز مطالعات میراث علمی دانشگاه قاهره معتقد است یهودی‌ها این جشن را از مصری‌ها گرفته‌اند؛ آن‌ها در زمان حضرت موسی (ع) هم‌زمان با برگزاری جشن سال نوی مصری‌ها از مصر فرار کردند، با این هدف که مصری‌های سرگرم جشن متوجه خروج یهودی‌ها با طلاها و پول‌های دزدی نشوند.

یهودیان به امید نجاتشان و به شادیِ شروع زندگی جدیدشان این روز را عید نامیدند و سرآغاز سال عبری قرارش دادند و نام «الفِصْح» بر آن گذاشتند؛ کلمه‌ای عبری به معنای خروج یا عبور.

 فراعنه این جشن را «عید شموش» به معنای «احیای زندگی» نام داده بودند. این نام به‌ مرور زمان، به‌ویژه در دوران قبطی، تحریف شد تا اینکه به «شم» تغییر یافت و «نسیم» نیز که خبر از آمدن بهار می‌داد به آن اضافه شد 

حامد عید درباره ارتباط شم النسیم با «عيد القيامة» یا همان «عید پاک» می‌گوید: با ورود مسیحیت به مصر جشن شم النسیم و عید پاک مسیحی با یکدیگر مصادف شدند. گاهی پیش می‌آمد شم‌ النسیم با آیین مسیحیِ «چله روزه» تداخل پیدا کند، آیینی که در طول روزهایش خوردن ماهی برای مسیحیان ممنوع است.

از سویی دیگر، یکی از آداب جشن شم النسیم خوردن ماهی بود. بنابراین تصمیم گرفته شد که جشن شم النسیم به بعد از عید پاک منتقل شود. از همین رو مسیحیان مصر عید پاک را در اولین یکشنبه بعد از ماه کاملی که پس از اعتدال بهاری بود برگزار می‌کردند و فردای آن روز، دوشنبه،‌ شم النسیم را جشن می‌گرفتند.

تخم‌مرغ‌ رنگی در جشن شم النسیم

سفره‌ی عید الربیع یا همان جشن بهار، افزون بر غذاهای محبوب مصری‌ها، «تخم‌مرغ رنگی» هم دارد. به گفته دکتر وسيم السيسی، پژوهشگر مصرشناسی، مصریان باستان از تخم‌مرغ به عنوان نماد آفرینش زندگی استفاده می‌کردند، بنابراین خوردن تخم‌مرغ در جشن بهار یک آیین مقدس محسوب می‌شد.

مصری‌ها دعاها و آرزوهایشان را روی تخم‌مرغ‌های رنگی نقش می‌زنند، آن‌ها را در سبدهای حصیری بافته‌شده از نخل می‌گذارند و در ایوان خانه یا بر روی درختی آویزان می‌کنند تا نور خورشید به تخم‌مرغ‌ها بتابد و آرزوهایشان را برآورده کند.

رنگ‌کردن تخم‌مرغ آیینی است که در بسیاری از جهان وجود دارد. این رسم هنگامی در فلسطین آغاز شد که قدیس‌های مسیحی دستور دادند مسیحیان تخم‌مرغ‌ها را به یاد خون مسیح قرمز کنند. سپس این رسم به مصر منتقل شد و از همین رو نخستین تخم‌مرغ‌های رنگی در شم‌ النسیم قرمز بودند. قبطی‌های مصر به این تخم‌مرغ‌های قرمز نمادهای باستانی، طلسم‌ها و کتیبه‌های فرعونی افزودند و رسم تخم‌مرغ رنگی را حفظ کردند.

شم النسیم و ماهی شور

ناهار روز شم النسیم انواع ماهی شور است، از جمله ماهی «فسیخ». مصری‌ها این ماهی را از زمان فراعنه نماد باروری می‌دانستند و مردگان را همراه آن به خاک می‌سپردند، چرا که باور داشتند مرده بعد از بازگشت به زندگی باید چیزی برای خوردن پیدا کند.

بر اساس توضیحات دکتر السیسی، ماهی شور از زمان سلسله پنجم فراعنه و با آغاز تقدیس نیل، رود زندگی، به سفره‌ی شم النسیم افزوده شد. در این دوران بود که فراعنه به نگهداری، خشک کردن و نمک‌سود کردن ماهی‌ها توجه نشان می‌دادند.

با وجود هشدارهای هر سال وزارت بهداشت مصر درباره‌ی خطراتی که تهیه‌ و طبخ ماهی فسیخ برای سلامتی دارد، خوردن این ماهی همچنان بخشی اساسی از آداب و رسوم جشن شم النسیم باقی مانده است. برخی از ماهی‌فروش‌ها ماهی‌های مرده‌ را که روی آب مانده و بر اثر تابش نور خورشید فرآیند تجزیه آن‌ها شروع شده برمی‌دارند و مقدار کمی نمک به آن‌ها می‌زنند. سپس بعد از سه یا چهار روز، بدون آنکه زمان کافی برای تخمیر داشته باشد، ماهی‌ها را می‌فروشند.

پیازچه در سفره شم النسیم

پیازچه یکی دیگر از اجزای ضروری سفره شم النسیم است. بر اساس یکی از افسانه‌های شهر باستانی منف، پای پیازچه از دوران سلسله ششم فراعنه به جشن شم النسیم باز شد.

در این افسانه نقل شده که فرعون پس از ابتلای تنها فرزندش به یک بیماری مرمروز کاهن اعظم معبد آمون را فراخواند. او دلیل بیماری را تسخیر فرزند فرعون به‌دست ارواح شرور تشخیص داد و توصیه کرد هنگام غروب یک پیاز رسیده را زیر بالشت فرزند فرعون بگذارند.

مصری‌ها دعاها و آرزوهایشان را روی تخم‌مرغ‌های رنگی نقش می‌زنند، آن‌ها را در سبدهای حصیری بافته‌شده از نخل می‌گذارند و در ایوان خانه یا بر روی درختی آویزان می‌کنند

بر اساس این افسانه، پسر بعد از آن تخت را رها می‌کند و برای بازی به باغ می‌رود. فرعون هم به شادباش این اتفاق جشنی برای کودکان شهر در قصرش برپا می‌کند. چند روز پس از جشن فرعون برای کودکان شم‌ النسیم فرا می‌رسد. فرعون، خانواده‌ و بزرگان دربارش نیز به جشن‌ مردمی می‌پیوندند که بر در خانه‌هایشان دسته‌های پیازچه آویزان کرده بودند.

مصری‌ها روز شم النسیم کجا می‌روند؟

مقصد شماره یک ساکنان قاهره در روز شم النسیم باغ وحش جیزه است که بلیت ورود‌اش پنج جنیه بیشتر نیست، یعنی چیزی کمتر از یک دلار. مردم از دیدن حیوانات لذت می‌برند و سپس برای خوردن تخم‌مرغ رنگی و ماهی فسیخ روی زمین بساط پهن می‌کنند. برخی خانواده‌ها هم باغ اورمان را که روبه‌روی باغ وحش است و پوشش گیاهی کمیاب و وسیعی دارد ترجیح می‌دهند.

به جز باغ‌ها، خیلی‌ها هم به سمت نیل می‌روند تا سوار قایق‌هایی شوند که در امتداد کورنیش نیل، از میدان تحریر تا پل عباس، در رفت‌و‌آمد هستند. کورنیش یا همان لب‌آب رود نیل پاتوق جوانان است.

ساکنان دلتای نیل و مناطق اطراف قاهره نیز به قناطر خیریه می‌روند که آثار باستانی و فضای زیبایش زبانزد است. قناطر با وجود بی‌توجهی‌های دولت که منجر به تخریب بسیاری از باغ‌هایش شده، هزاران نفر را در شم النسیم به خود جذب می‌کند. بسیاری از مردم این نواحی برای گذراندن کل روز جشن به مزارع «غیط» که حالا تبدیل به پارک شده‌ می‌روند.