ثریا طرزی، دختر دمشقی که ملکه‌ افغانستان شد

وضعیت اسفناکی که زنان افغانستان گرفتارش هستند و با بازگشت طالبانِ تندرو شدت هم گرفته، می‌تواند بهانه‌ای باشد برای مرور زندگینامه و دستاوردهای یکی از مهم‌ترین ملکه‌های تاریخ افغانستان و جهان اسلام، شهبانو ثریا طرزی.

او که دور از وطنش به‌دنیا آمد و پس از ۶۹ سال در تبعید نیز درگذشت، از زمانه‌اش جلوتر بود و چشم‌اندازی از برابری جنسیتی برای جامعه‌اش ترسیم کرد که بعد از گذشت حدود یک قرن از دوران زمامداری‌اش به‌عنوان ملکه هنوز تحقق نیافته است.

ثریا طرزی ۲۴ نوامبر ۱۸۹۹ در دمشق به دنیا آمد. پدرش محمود طرزی یک سیاستمدار و روشنفکر افغان بود و مادرش اسماء رمسیه اهل حلب سوریه و دختر شيخ محمد صالح الفتال، مؤذن مسجد اموی. بر اساس نظرات جوزیف زیتون، تاریخ‌نگار و پژوهشگر سوریه‌ای، تبار ثریا در افغانستان به قوم پشتو و طایفه‌ی بارکزی می‌رسد.

ثریا در سوریه بزرگ شد؛ تحت تاثیر تفکرات مترقی پدری که به‌دلیل اختلاف‌نظرهای سیاسی‌اش با امیر عبدالرحمان خان، حاکم افغانستان در سال‌های ۱۸۸۰ تا ۱۹۰۱، سوریه را برای تبعید انتخاب کرده بود.

مجله تایم در سال ۲۰۲۰ او را به‌عنوان یکی از «تاثیرگذارترین زنان قرن گذشته» و «زنانِ درسایه‌مانده» توصیف کرد

در پی مرگ امیر و نشستن حبیب‌الله خان بر تخت پادشاهی افغانستان، که بلافاصله پس از به قدرت رسیدنش عفو روشنفکران تبعیدی را اعلام کرد، ثریا و خانواده‌اش به افغانستان برگشتند. او در آنجا با پسر و وارث تاج‌وتخت پادشاه، شاهزاده امان‌الله خان، آشنا شد. عشقی که بین این دو پا گرفت منجر به ازدواجشان در سال ۱۹۱۳ شد، آن هم وقتی که ثریا فقط ۱۴ سال داشت!

تاج‌وتخت حبیب‌الله خان پس از ترور او در سال ۱۹۱۹ به پسرش امان‌الله رسید و ثریا ملکه شد. هر دوی آن‌ها از تفکر، آگاهی و تحصیلات عالیه برخوردار بودند و بینشی مترقی برای اصلاح کشور و معرفی مدرنیته در همه‌ی زمینه‌ها داشتند.

یک مبارزه فمینیستی بی‌همتا

ثریا اولین زن و ملکه‌ در افغانستان بود که به حقوق زنان و تحصیل آن‌ها اهمیت می‌داد. او برای آگاه‌کردن زنان از حقوقشان و راه‌های بهبود جایگاهشان در زندگی اجتماعی و سیاسی کار می‌کرد. شینکای کاروخیل، فعال سیاسی و فمینیست برجسته افغانستانی، ثریا را «زنی بسیار قدرتمند، استثنایی و بی‌همتا» در زمانه‌ی خودش توصیف می‌کند.

سال ۱۹۲۶ و هم‌زمان با هفتمین سالگرد استقلال افغانستان از بریتانیا، که به‌دنبال سومین جنگ انگلیس-افغانستان در سال ۱۹۱۹ به‌دست آمد، ثریا یک سخنرانی شیوا و الهام‌بخش کرد. او در این سخنرانی گفت «استقلال متعلق به همه ماست… آیا فکر می‌کنید از همان اول فقط خدمت مردها برای ملت ما لازم بوده؟ زنان باید نقش خود را، همچون زنانِ سال‌های اولیه‌ی ملت ما و صدر اسلام، ایفا کنند… ما باید خودمان را هر چه بیشتر به دانش مسلح کنیم».

مجله تایم در سال ۲۰۲۰ او را به‌عنوان یکی از «تاثیرگذارترین زنان قرن گذشته» و «زنانِ درسایه‌مانده» توصیف کرد و درباره‌‌اش نوشت «ثریا طرزی، فرزند یک روشنفکر لیبرال افغان، عاشق سنت‌شکنی بود. او به‌عنوان شهبانوی افغانستان و همسر شاه امان‌الله خان، یکی از قدرتمندترین شخصیت‌های خاورمیانه در دهه ۱۹۲۰ محسوب می‌شد و به‌دلیل افکار پیشرویی که داشت در جهان شناخته‌شده بود».

تایم در این مقاله به تلاش‌های ثریا و همسرش امان‌الله برای مقابله با چندهمسری و حجاب، با وجود روبه‌رو شدن با اعتراضات و مخالفت‌های شدید، اشاره کرده و افزوده است که ثریا اولین مدرسه دخترانه کشور را سال ۱۹۲۱ راه انداخت و همراه مادرش نخستین مجله زنان افغانستان به نام «ارشاد نسوان» را در سال ۱۹۲۷ تاسیس کرد.

این مجله به موج دوم اصلاحات تحت رهبری ملکه ثریا نیز اشاره کرده است؛ اصلاحاتی که اهدافی چون افزایش سطح سواد زنان، حضور آن‌ها در سیاست و افزایش سن ازدواج را دنبال می‌کرد.

تا همین امروز هم بسیاری از افغانستانی‌ها معتقدند بریتانیایی‌ها در سرنگونی امان‌الله‌ خان دست داشته و با انتشار مخفیانه‌ی اخبار نادرست علیه همسرش ثریا به‌دنبال تخریب سلطنت او بوده‌اند

ثریا که از ۲۸ فوریه ۱۹۱۹ تا ۱۴ ژانویه ۱۹۲۹ ملکه افغانستان بود، ‌نه‌تنها در جهان اسلام بلکه در تمام دنیا شخصیتی اثرگذار محسوب می‌شد. او همواره در جشن‌های ملی، ضیافت‌های شکار، جلسات کابینه، چادر سربازان مجروح در جنگ استقلال و حتی ولایت‌های خطرناک و شورشی در کنار همسرش امان‌الله‌خان بود. ثریا اولین ملکه مسلمانی بود که همراه همسرش در مقابل چشم همگان حاضر می‌شد. او حتی سال ۱۹۲۶ از سوی امان‌الله‌خان زمام وزارت فرهنگ افغانستان را در دست گرفت.

او ملکه دلسوزی بود که برای حقوق زنان و تحصیل آن‌ها سخت تلاش می‌کرد. ثریا نه‌تنها دختران را به آموختن سواد ابتدایی تشویق می‌کرد، بلکه برخی از آن‌ها را برای تحصیلات عالیه به ترکیه می‌فرستاد.

یک «توطئه‌» و پایان زمامداری او

خاندان سلطنتی پس از گشت‌وگذاری طولانی در اروپا سال ۱۹۲۸ با نیت مدرن‌کردن کشورشان به افغانستان بازگشتند. اما گویا آن‌ها زیادی شتاب کردند و سرشاخ‌شدن با جامعه محافظه‌کار منجر به شورش مردم علیه آن‌ها شد. باور رایج این است که فرستادن دختران مجرد برای ادامه تحصیل در ترکیه بیشتر از هر چیز دیگری آتش خشم افغانستانی‌ها را برافروخت.

سال ۱۹۲۹، بعد از یک سال جنگ داخلی، پادشاه برای جلوگیری از خون‌ریزی بیشتر مقامش را ترک گفت. آن‌ها برای مدتی در هند بریتانیایی اقامت کردند و سپس ایتالیا را برای تبعید خودخواسته‌‌شان انتخاب کردند. امان‌الله خان در ایتالیا درگذشت و هشت سال بعد همسرش ثریا نیز به او پیوست.

تا همین امروز هم بسیاری از افغانستانی‌ها معتقدند بریتانیایی‌ها در سرنگونی امان‌الله‌ خان دست داشته و با انتشار مخفیانه‌ی اخبار نادرست علیه همسرش ثریا به‌دنبال تخریب سلطنت او بوده‌اند.

حبیب‌الله رفیع، تاریخ‌نگار افغانستانی، می‌گوید انگلستانی‌ها عکس‌هایی جعلی پخش می‌کردند که ملکه را با پاهای برهنه در سفرش به اروپا نشان می‌داد و «این برای مردم داخل افغانستان تصویری تکان‌دهنده بود».

او می‌افزاید:  «بریتانیا نمی‌توانست یک افغانستان آزاد و موفق را تحمل کند، مبادا هند که در اشغال بریتانیا بود از این آزادی و پیشرفت الهام بگیرد و علیه آن‌ها قیام کند. برای همین است که بریتانیا هر کاری می‌توانست کرد تا زیرآب حکومت افغانستان و به‌ویژه ملکه را بزند».

رابطه نزدیک امان‌الله خان با شوروی، به‌ویژه پس از امضای پیمان مودت افغانستان با شوروی در ماه می سال ۱۹۲۱ که ناشی از به‌صدا در آمدن زنگ خطر حضور انگلیسی‌ها بود، دلیلی بود که بریتانیا را واقعا برای هند، نگین تاج امپراطور‌ی‌‌اش در آن زمان، نگران می‌کرد.

اکنون ثریا و امان‌الله در مقبره خانوادگی خود واقع در باغ‌های امیرشهید در جلال‌آباد (شرق افغانستان) آرمیده‌اند، آن هم در حالی که زنان افغانستان هر روز برای زنده بودن می‌جنگند و با محدودیت‌هایی چون حجاب اجباری روبرو هستند.