«عاشق موسیقی رپ هستم؛ چون من را، به عنوان یک جوان تونسی بیکار که آرزوی مهاجرت از کشور برای جستجوی یک زندگی بهتر را دارد، نشان می‌دهد. این موسیقی مشکلات اصلی‌ام را، از قبیل رنج‌های ناشی از بیکاری، منعکس می‌کند»؛ این بخشی از صحبت‌های محمد السدیری، جوان ۲۵ ساله، در گفتگو با رصیف۲۲ است.

او از تأثیر مثبت این سبک موسیقی بر خودش می‌گوید و آن را از این لحاظ شبیه خود می‌داند که «ضد سیستم عمل می‌کند و واقعیت شرایط مبتنی بر پارتی‌بازی، رشوه و بی‌مسئولیتی سران کشور در مقابل جوانان را عریان می‌کند.»

«وطن دلم واسه تو و خودمون خون‌گریه‌‌ست [...] اونا تو و ما رو مسموم کردن [...] به‌خدا یادم نرفته فقر و حاشیه رو [...] سیدی حسین! [نام یک محله]، حکومت بسته همه راهارو [...] تونس با کله‌گنده‌هاست، نه با انقلاب و اینجور چیزا، تونس کشور دزداست [...] فقیر همیشه بدبخته، پلیس هم لختش میکنه، این حاکم واسه ما نیست، باید وای‌میستاد پشت ما، ولی تجاوز کرد و فحش داد به ما.»

جملات بالا بخشی از متن ترانه‌ی «مست» است که بلطی، رپر مشهور تونسی، در سال ۲۰۱۳ ساخت. او در این ترانه به‌شدت از اوضاع اجتماعی، اقتصادی و سیاسی محله‌های قدیمی تونس انتقاد می‌کند و اوضاع سیاسی کشور را بحرانی و ناشی از منازعات سیاسی احزاب چپ و راست نزدیک به حاکمیت می‌داند.

«مست» شرایط محله‌ی «سیدی حسین» در پایتخت تونس را نشان می‌دهد؛ محله‌ای که شاهد درگیری میان جوانان معترض و نیروهای پلیس در پی کشته شدن وحشیانه‌ی یک جوان پس از شکنجه و برهنه کردن او بود. در این اعتراضات همچنین یک کودک توسط نیروهای پلیس بر روی زمین کشیده شد.

در ۱۰ سال گذشته تونسی‌ها به موسیقی رپ به‌عنوان هنری که سرایندگان، شنوندگان و مدافعانش توانسته‌اند شرایط جامعه‌ی تونس را به خوبی توصیف کنند، علاقه‌ی بیشتری نشان داده‌اند. تونسی‌ها موسیقی رپ را نماد موسیقی متعهد اعتراض‌آمیزی می‌دانند که در دوران دو رئیس جمهور گذشته، حبیب بورقیبه وزین العابدین بن علی، ظهور و بروز یافت.

بی‌پروایی و دشنام‌گویی

موسیقی رپ به موضوعات و مسائل مختلف با روش مدرن و جملات بی‌پروا و معمولا همراه با دشنام‌گویی می‌پردازد‌. برخی این روش را می‌پسندند و برخی دیگر نه. از مهم‌ترین موضوعات ترانه‌های رپ مواد مخدر است.

بلطی، رپر مشهور تونسی، در ترانه «بذار شل کنم» درباره‌ی رواج مواد مخدر در محلات فقیر این‌چنین می‌خواند: «بذار شل کنم بابا، دنیا جر خورده و من منگم و گیج‌، تو محله‌‌مون هیچی نیست [...]  کوکائین‌نزده زمین دور سرم میچرخه [...] پلیس اما زوم کرده روی ساقی و بار زدنش»

ترانه‌های رپ به مسئله‌ی مهاجرت غیرقانونی و علاقه‌ی شدید جوانان به مهاجرت بر اثر شرایط فلاکت‌بار اجتماعی نیز پرداخته‌اند. «کافون» ترانه سرا و رپر تونسی در ترانه‌ی «دوس داریم از اینجا بریم» می‌گوید: «خرابیا مخو پوکونده. ما رو راهی آشغالدونی کردن. مادر ببخش منو. ای عشق ببخش منو. فک‌وفامیل و رفقا ببخشید منو. میخوام بردارم برم. دارم خفه میشم، یه چیزی بیخ گلومه.»

«فقیر همیشه بدبخته، پلیس هم لختش میکنه، این حاکم واسه ما نیست، باید وای‌میستاد پشت ما، ولی تجاوز کرد و فحش داد به ما.»... ترانه‌های خشم و اعتراض در تونس

کلِی بی بی جی، دیگر رپر تونسی، به خشم جوانان تونسی و مخالفت آنان با نظام و حاکمیت پرداخته است و به‌خاطر همین ترانه به زندان محکوم شد. او می‌گوید: «حکومت بیچاره‌مون کرده برادر! دوست دارد ما گرفتار فقر باشیم. احزاب تونس حالا خودشون بلای اصلی‌ان. آزادی بیان اینجا پشیزی نمی‌ارزه. ما همیشه حقو میگیم و گردنمون هم خم نمیشه.»

ترانه‌ی متعهد

اواخر دهه ۷۰ قرن گذشته، پیش از ظهور موسیقی رپ در تونس، ترانه‌ی متعهد آلترناتیو و هدفمند پدیدار شد. این نوع ترانه صدای به‌حاشیه‌رانده‌شده‌ها و فقرا بود؛ ترانه‌هایی که اشعار و واژگان فاخر آن‌ها معانی بسیار عمیقی با محوریت جنبش‌های انقلابی، قومیت عربی و گرایش‌های انسان‌دوستانه داشتند و  از سازهای زهی در آن‌ها استفاده می‌شد.

از مشهورترین گروه‌های ترانه‌سرایی که در آن دوران در تونس شکل گرفت گروه «البحث الموسيقي» (پژوهش موسیقی، ۱۹۷۸ در قابس)، گروه «أولاد المناجم» (فرزندان معادن، ۱۹۷۷ در قفصه)، گروه «الحمائم البيض» (کبوتران سفید، ۱۹۸۰) بودند که از این میان، گروه کبوتران سفید بین جریان‌های دانشجویی چپ و سندیکاها شهرت فراوانی یافت. این گروه آثاری درباره‌ی مسائل تونس با مضامین آزادی و عدالت اجتماعی منتشر کرد که تا امروز ماندگارند.

این گروه‌ها با مشکلاتی از سوی حکومت در دوره ریاست جمهوری بورقیبه و بن علی مواجه شدند و به دلیل توجه به موضوعاتی مانند فقر، تبعیض، دیکتاتوری، ظلم و استبداد در آثارشان از مخالفان حکومت به‌شمار رفتند.

البته در اواخر دهه‌ی ۶۰ و پیش از ظهور این گروه‌ها، هنرمندانی متعهد در تونس به صحنه آمدند که درباره‌ی فلسطین، فقر و مهاجرت خواندند؛ از معروفترین این خوانندگان الهادی قله و حمادی العجیمی بودند.

معروف‌ترین ترانه‌ی آن دوره مربوط به گروه «پژوهش موسیقی» است که شعر «ببار ای بارون» سروده‌ی آدم فتحی، شاعر معروف تونسی، را به قالب ترانه درآورد: «ببار ای بارون. برگ‌ای درختا رو بشور. رویا مثل گل بزرگ میشه و هلال به ماه تبدیل میشه... به خونه‌های کپری سری بزن و گلای خشمو سیراب کن و به اشک کشورم بگو که یه دست اومده پاکش کنه.»

گروه «فرزندان معادن» نیز در ترانه‌ای به نام «قربانیان بدبختی» می‌خواند: «قربانیان بدبختی، ای قربانیان فساد! فساد سراسر کشور را فرا می‌گیرد. به‌پاخیزیم و خنجر خود را در (دل) حکومت فاسد فرو ببریم و به ظلم و مزدوران عابدین (رئیس جمهور اسبق) پایان دهیم. ما چه می‌گوییم و چه می‌خواهیم؟ زندگی بدون ظالمان می‌خواهیم.»

همین گروه در سال ۱۹۸۰ ترانه‌ی «مدرک فقر» را خواند که شعر آن چنین بود: «مدرک جدیدم فقره و شغلم بیکاری. مادرم میگه پسرم زن بگیر مثل خیلی از مردا. مادر چه‌جوری زن بگیرم وقتی نه خونه دارم، نه کت‌شلوار، نه پارتی و نه پول.»

این گروه‌ها هر چند اکنون در رسانه‌ها و جشنواره‌های بزرگ تابستانی کم‌رنگ هستند، اما همچنان در جشنواره‌های مراکز فرهنگی استان‌های مختلف فعالیت می‌کنند؛ به عنوان مثال، گروه «پژوهش موسیقی» به گفته‌ی نبراس شمام، مؤسس گروه، از سال ۲۰۱۱ تا کنون بیش از هزار اجرا در روستاها و مناطق حاشیه‌نشین داشته است.

پس از انقلاب، برخی خوانندگان متعهد با هزینه شخصی به اجرای موسیقی پرداختند. در رأس آن‌ها یاسر جرادی است که تنها با یک گیتار به روش منحصربه‌فرد خود درباره وطن، انسان‌دوستی، زندگی و مهربانی می‌خواند. از مهمترین ترانه‌های یاسر جرادی ترانه‌ی «همیشه همیشه» است که در آن می‌خواند: «به عرَق کارگرای ساختمونی که سنگو آب میکنه قسم... به پاپتی‌ها قسم... به اونایی که از زندگی خسته شدن قسم.»

ترانه‌ی مبارز

اگر ترانه‌ی متعهد را نقطه‌ی آغازین هنر موسیقی در جهت اعتراض به حاکمیت و انتقاد از اوضاع رقت‌بار جامعه بدانیم، بسیاری موسیقی رپ را نوعی ترانه‌ی اعتراضی مدرن قلمداد می‌کنند.

در حالی که ترانه‌ی متعهد آلترناتیو سرآغاز اعتراض به حاکمیت و انتقاد از اوضاع رقت‌بار جامعه در موسیقی به‌شمار می‌رود، بسیاری بر این باورند که موسیقی رپ شیوه‌ی نوی موسیقی اعتراضی است.

شمام در گفتگو با رصیف22 می‌گوید که موسیقی رپ در تونس «سوار آخرین واگن قطار انقلاب» شد و پیش روی خوانندگان متعهدی که بیش از ۴۰ سال فعالیت داشتند نشست. او در تعریف ترانه‌ی متعهد می‌گوید: «ترانه‌ی متعهد تنها سبک بیان موسیقیایی مقاومت برابر حکومت‌های مستبد و ظالم از دهه‌ی ۷۰ میلادی تا کنون است. این موسیقی زمانی که سخن با طناب دار پاسخ داده می‌شد منتقد شرایط موجود بود و رنج‌های جامعه را بیان می‌کرد؛ زمانی که موسیقی رپ وجود نداشت.»

او می‌گوید «موسیقی رپ در تونس تا قبل انقلاب با شعرهای مبتذل از اعتیاد و روسپیگری صحبت می‌کرد، با این تصور که از واقعیت کف جامعه صحبت می‌کند. مضامین شعرهای آن‌ها اعتراضی و خطاب به حکومت نبود، اما یک‌باره پس از انقلاب ده‌ها رپر از گسترش آزادی‌ها در کشور استفاده کردند و این موسیقی را به‌عنوان ابزاری متفاوت با ترانه‌ی متعهد برای بیان مسائل نسل جدید به‌کار بردند.

از سوی دیگر، حمدی عونی، رپر مشهور تونسی به رصیف22 می‌گوید رپرهای نخبه قبل از انقلاب حضور داشتند و مضامین ترانه‌هایشان برگرفته از واقعیت جامعه بود، اما به دلیل ممنوعیت‌ها آثارشان را منتشر نمی‌کردند « و خوشبختانه انقلاب آمد و به ما آزادی بیان داد.»

شمام معتقد است که رپ واقعیت جامعه تونس را منعکس نمی‌کند و «با وجود پرداختن به برخی مسائل از قبیل فقر و تنگدستی، آن‌ها را با کلمات مبتذل و فاقد تصاویر شاعرانه بیان می‌کند. این امر، با هر رویکردی، با رسالت هنرمند همخوانی ندارد، زیرا هنرمند باید ذائقه‌ی مخاطبانش را ارتقا دهد».

ترانه‌های رپ به مسئله‌ی مهاجرت غیرقانونی و علاقه‌ی شدید جوانان به مهاجرت بر اثر شرایط فلاکت‌بار اجتماعی پرداخته‌اند

طارق المسعودی، هنرمند و کارشناس میراث فرهنگی و موسیقی، معتقد است که ترانه‌ی متعهد سابق در مقایسه با رپ از غنای موسیقیایی، سطح بالای آکادمیک و اندیشه‌های والای مخطابنش بهره‌مند است؛ در حالی که موسیقی رپ «پدیده‌ای است که هر جوان یا نوجوان ۱۵ ساله می‌تواند بدون هیچ هدفی آن را ارئه دهد.»

عونی با این نظر مخالف است. او می‌گوید که امروزه رپ با پرداختن به مسائل مهم جامعه و دغدغه‌های اکثریت افراد جامعه، نماد اعتراض و صدای جامعه‌ی تونس است.

عونی ضمن دفاع از موسیقی رپ، از رپ تجاری نسل جدید انتقاد می‌کند و آن را نماینده‌ی این هنر «اصیل و حقیقی» که حامل پیام‌ها و مفاهیم عمیق است، نمی‌داند. او معتقد است نباید تهمت ابتذال را به تمام هنرمندان رپ تعمیم داد.

حذف هدفمند ترانه متعهد

نبراس شمام کم‌رنگ‌‌شدن ترانه‌ی متعهد را معلول رویکرد رسانه‌ای هدفمندی می‌داند که پس از انقلاب با انتشار ترانه‌های رپ تجاری، میزبانی از هنرمندان آن و استقبال از آن‌ها در جشنواره‌های تابستانه به گسترش این موسیقی کمک کرد. از سوی دیگر، آثار جدی موسیقی را که دارای خاستگاه تاریخی و فکری و هدف و رسالت و ارزش‌های روشن بودند، به حاشیه برد. او دلیل به‌حاشیه‌راندن گروه‌های موسیقی متعهد را «حضور همیشگی و تاریخی این گروه‌ها در جریان‌های چپ منتقد حکومت» می‌داند و می‌افزاید «در حال حاضر وضع ما بدتر از دوره‌ی بورقیبه و بن‌علی است؛ ما امروز مبارزان را به ابتذال می‌کشانیم و دست‌مایه‌ی خنده قرار می‌دهیم و اراذل اوباش را می‌ستاییم.»

از سوی دیگر، المسعودی بر این باور است که چیرگی موسیقی رپ نتیجه‌ی «حملات هدف‌مند حکومت به ترانه‌ی متعهد از دهه‌ی ۸۰ میلادی تا کنون است؛ چرا که این نوع موسیقی فرهیخته با پرداختن به مسائل سیاسی و اجتماعی سرنوشت‌ساز، خشم سیاستمدارانی را برمی‌انگیزد که فاقد رویکردی فرهنگی و فکری هستند.»

او وضعیت کنونی ترانه‌‌ی متعهد را افتضاح توصیف می‌کند و رسانه‌ها را مقصر این امر می‌داند، «چراکه مواجهه‌‌ی هنری، فکری و علمیِ سطح‌بالایی با این پدیده‌ وارداتی [موسیقی رپ] نداشتند.»

در مقابل، محمد الدریدی، پژوهشگر علوم فرهنگی و کارشناس موسیقی معتقد است در حال حاضر نمی‌توان موسیقی رپ را «پدیده‌ای مقطعی و گذرا» دانست، زیرا این موسیقی به‌عنوان «بخشی از هنر خیابانی که ارزش‌هایش ریشه در فرهنگ جوانان دارد» به‌طور وسیعی گسترش یافته است.

به باور  الدریدی تغییرات اجتماعی، اقتصادی و سیاسی در کنار ضعف دولت در توجه به جوانان و شناخت فرهنگ آنان، تحولات دیجیتال، رواج اینترنت و شبکه‌های اجتماعی جوانان را به سوی ایجاد یک فرهنگ آلترناتیو که بیانگر مسائل آنان باشد سوق داده و منجر به گسترش موسیقی رپ و به‌حاشیه رفتن ترانه متعهد شده است.

او همچنین سهولت تولید این نوع ترانه‌ها با استفاده از ابزار دیجیتال، انتشار آنها از طریق یوتیوب و تمرکز بر استفاده از واژگان ساده به جای تمرکز بر کیفیت موسیقیایی را از دیگر دلایل گسترش این نوع موسیقی می‌داند.

بر اساس گفته‌های الدریدی، پایگاه اجتماعی موسیقی رپ در حال گسترش است و کودکان، نوجوانان و جوانان ساکن کلان‌شهرها، محله‌های حاشیه‌‌ای و مناطق مرکزی مخاطب اصلی این نوع موسیقی هستند؛ در حالی که مخاطبان ترانه‌ی متعهد را بیشتر بزرگسالان و تحصیل‌کرده‌ها تشکیل می‌دهند.

سادگی و احساس نزدیکی

نوره بدوی، روزنامه نگار و کارشناس مسائل فرهنگی، به رصیف22 می‌گوید که هنر رپ پیش از انقلاب در تونس، به‌ویژه در نوامبر ۲۰۱۰ با انتشار ترانه‌ی «رئیس مملکت» اثر ژنرال، رپر تونسی، با اقبال روبه‌رو شد. این ترانه با واژگانی ساده و ملموس برای همه‌ی گروه‌های جامعه، شرایط را به‌خوبی نشان داد و تنور اعتراضات را گرم کرد.

بدوی معتقد است موسیقی رپ واقعیت جامعه را بیان می‌کند و «بازتابی است از آن‌چه بر ما می‌گذرد. با وجود مخالفت‌ها علیه رپ، این موسیقی به‌عنوان یکی از شیوه‌‌های بیان موسیقیایی باقی خواهد ماند.»

از سوی دیگر، او تاکید می‌کند که خود هنرمندان متعهد باید به‌دنبال دلایل افول ترانه‌ی متعهد در تونس امروزی باشند و راه‌های جدیدی برای بازگرداندن روح این موسیقی به آن پیدا کنند، «به‌ویژه از‌آن‌رو که ما امروز در تونس واقعیتی متفاوت، آشوب‌ناک و بهره‌کشانه را در ترانه‌ای با ضرب‌آهنگ سریع زندگی می‌کنیم.»

اکنون موسیقی رپ با وجود بهره بردن از گسترش آزادی‌ها در تونس، همچنان از سوی حکومت و دستگاه‌های امنیتی تحت پیگرد قرار می‌گیرد؛ تا آنجا که در سال ۲۰۱۳ «ولد الکانز» به‌دلیل خواندن ترانه‌ی «پلیس‌ها سگ‌‌ هستند» به ۲ سال حبس محکوم شد. همان سال «کلِی بی‌بی‌جی»، دیگر رپر تونسی، به اتهام «توهین به پلیس» حین اجرا در یک جشنواره تابستانی، با حکم ۶ ماه حبس روبه‌رو شد. دادگاه تجدید نظر بی‌بی‌جی را پس از گذراندن سه هفته در زندان، از این اتهام تبرئه کرد.