تقدیر وارونه؛ وقتی ایتالیایی‌ها از گرسنگی به تونس فرار می‌کردند

تاریخ‌نگارها چیزی از این که تونس برای انسان‌ها سرزمینی نفرت‌برانگیز بوده نگفته‌اند، بلکه برعکس، نشان داده‌اند که چطور این سرزمین مقصدی برای اقشار مختلف مردم از سراسر جهان بوده است. با این حال، از زمانی که اولین انسان در آفریقای شمالی ساکن شد، یعنی چیزی بیش از سه هزار سال پیش، زندگی در آن‌سوی آب‌ها همواره رویای جوانان این منطقه بوده است؛ چه از راه‌های قانونی و چه غیرقانونی.

تونس که همواره در فراز و فرودهای تاریخش جایی جذاب برای مردم بود، حالا تبدیل به یکی از مبدا‌های اصلی مهاجرت به اروپا شده؛ به‌ویژه مناطق جنوبی آن که الهام‌بخش جوانان برای یک زندگی درخور است.

بر اساس گزارش «انجمن تونسیِ حقوق اقتصادی و اجتماعی» (FTDES) در سال ۲۰۲۱ درباره‌ی مهاجرت غیرقانونی در طول ده سالی که از انقلاب در تونس می‌گذرد، ۶۵٫۶۵۷ نفر از تونسی‌ها موفق‌ شده‌اند به ایتالیا مهاجرت کنند و ۴۲٫۰۱۹ نفر دیگر دستگیر شده‌اند. این آمار، که تعداد ثبت‌نشده‌ها و ناپدیدشدگان را در نظر نگرفته، نشان می‌دهد بیش از یکصد هزار نفر در این ده سال به اروپا رسیده‌اند.

بر اساس این گزارش، بیشتر مهاجران یعنی بیش از 12 هزار نقر از آنها، از راه دریا به ایتالیا و مالت رفته‌اند. تعداد آنهایی که از راه‌های زمینی مهاجرت کرده‌اند 192 نفر بوده، که به اسپانیا، بالکان، صربستان و ترکیه رفته‌اند. بیش از 600 مهاجر تونستی نیز در ملیله اسپانیا بازداشت شده اند و همین موضوع در مدت اخیر منجر به کاهش مهاجرت از تونس به اسپانیا شد.

مهاجرت غیرقانونی از مدیترانه‌ی جنوبی به سوی جنوب اروپا، به‌ویژه از تونس، از سال ۱۹۹۰ شتاب گرفت؛ درست پس از آنکه ایتالیا و اسپانیا به منطقه شنگن پیوستند و برای خارجی‌ها به‌ویژه آن‌ها که از شمال آفریقا می‌آمدند، ویزا تعیین کردند. این باعث شد جوانان برای جستجوی یک زندگی بهتر دل به دریا و خطرات آن بزنند.

با این حال، هفتاد سال پیش از این، صحنه‌ی مهاجرت کاملا با آنچه اکنون هست فرق داشت. در آن زمان این اروپایی‌ها بودند که برای فرار از فقر، گرسنگی و جنگ به تونس می‌آمدند تا کار، کرامت و آرامش داشته باشند.

مهاجرت به جنوب در عصر حفصیان

احمد الطویلی در کتاب «درباره‌ی تمدن عربی تونسی» به رونق تجارت بین تونس و غرب اشاره می‌کند که جابجایی تعداد زیادی کارگر و تاجر برای سکونت در تونس را در پی داشت. این‌ها همه پس از اجرای سیاستِ درهای باز از سوی معاذ مستنصر در پی شکست در هشتمین جنگ صلیبی آفریقا (تونس) در سال 1270 و امضای قرارداد صلح بین المستنصر بالله الحفصی و شارل‌ یکم پادشاه ناپولی ممکن شد.

در دوره‌ی حکومت مرادیان در تونس، شهر کوهستانی طبرقه تبدیل به مقصد اصلی مهاجرانی شد که به سمت تونس روانه شده بودند. تونس سپس شاهد موج‌های پی‌درپی یهودیان مهاجری بود که از شهر لیورنو در ایتالیا می‌آمدند. این مهاجران یهودی که در پی اخراجشان از پرتغال و اسپانیا بعد از بازپس‌گیری این کشورها به‌دست مسیحیان سال‌ها و نسل‌های پیاپی در بندر تجاری لیورنوی ایتالیا زندگی کرده‌ بودند، تصمیم به سکونت در تونس گرفتند.

روند مهاجرت‌ها در دوران ثبات، رفاه و رونق اقتصادی اوج می‌گرفت و در دوره‌های آشفتگی افت می‌کرد. از همین رو برخی دوره‌ها شاهد میزان زیادتری از مهاجرت بودند، از جمله دوران حکومت حموده پاشا و همچنین نیمه دوم قرن نوزدهم میلادی

سرزمین تونس برای قرن‌های متمادی مهاجران و تاجران اروپایی را به خود جذب می‌کرد، به‌ویژه آن‌هایی که از جنوب قاره‌ی کهن -بیشتر ایتالیا، سیسیل و فرانسه- می‌آمدند.

روند مهاجرت‌ها در دوران ثبات، رفاه و رونق اقتصادی اوج می‌گرفت و در دوره‌های آشفتگی افت می‌کرد. از همین رو برخی دوره‌ها شاهد میزان زیادتری از مهاجرت بودند، از جمله دوران حکومت حموده پاشا و همچنین نیمه دوم قرن نوزدهم میلادی؛ تا جایی که برخی قوانین تونس برای تضمین حقوق جماعت‌های اروپایی و افزایش آزادی‌های آن‌ها تغییر کردند، همچون «معاهده اصولی» سال ۱۸۵۷ و قانون اساسی سال ۱۸۶۱.

تونس در پی حضور استعماریِ فرانسه موج‌های متعدد مهاجرت قانونی و غیرقانونی را به خود دید؛ مهاجرت‌هایی که تعداد مهاجران خارجی آن، به‌ویژه ایتالیایی‌ها، رو به افزایش گذاشته بود. در همان حال، استعمارگران راهبردی را در پیش گرفتند تا صنعتگرانی را برای ساختن نهادهای استعماری به داخل تونس بیاورند و کنترل سرزمین‌های آن را به‌دست بگیرند.

اکثر مهاجران کارگر و فقیر هستند

در ربع پایانی قرن نوزدهم میلادی مهاجرت از اروپا به تونس، به‌ویژه از ایتالیا، شدت چشمگیری یافت و در ابتدای قرن بیستم رونق بزرگی پیدا کرد؛ طوری که در طول این سال‌ها بیش از یکصد هزار مهاجر ایتالیایی در تونس ساکن شدند.

عبداللطیف الحناشی، تاریخ‌نگار و استاد دانشگاه تونس، در گفت‌وگو با رصیف۲۲ با اشاره به افزایش مهاجران اروپایی تونس در دوره‌ی خیرالدین پاشا (صدر اعظم سال‌های ۱۸۷۳ تا ۱۸۷۷)، به‌ویژه ایتالیایی‌ها، از این می‌گوید که آن زمان مهاجران بیشتر در تجارت، پزشکی و صنایع دستی مشغول به کار بودند و تعدادشان در پی حضور استعماری فرانسه به‌طور چشم‌گیری افزایش پیدا کرده است.

او همچنین با تاکید بر هم‌زمانیِ مهاجرت‌های قانونی و مهاجرت‌های غیرقانونی به تونس از راه مرزهای این کشور، به‌ويژه‌ از راه دریا، تعداد ایتالیایی‌های ساکن تونس در سال ۱۸۸۱ -شروع حضور استعماری فرانسه در تونس- را نزدیک به ده‌هزار نفر تخمین می‌زند؛ این در حالی است که همان زمان فقط ۷۰۰ نفر فرانسوی در تونس زندگی می‌کرده‌اند.

افزایش مهاجرت ایتالیایی‌ها به تونس یکی از پیامد‌های امضای توافق بین فرانسه و ایتالیا در سال ۱۸۹۶ بوده است. الحناشی با اشاره به این قرارداد و تاثیراتش، تخمین می‌زند که ۷۰ درصد این مهاجران کارگران زحمتکشی بودند که در ساخت‌وساز و کشاورزی کار می‌کردند. بیشتر آن‌ها به‌دلیل زندگی در شرایط ناخوشایند فقر و تنگدستی، همچنین به‌دلیل شبه‌جنگی که آن‌ زمان در جنوب ایتالیا جریان داشت، وطنشان را ترک کرده بودند.

الحناشی می‌گوید تعداد ایتالیایی‌های ساکن تونس در سال ۱۹۳۶ به بیش از ۹۴ هزار نفر رسیده، در حالی که فرانسوی‌های ساکن تونس در آن زمان حدود ۱۰۸ هزار نفر بوده‌اند. او دلیل کاهش مهاجران ایتالیایی تونس در دهه ۱۹۳۰ را تمایل آن‌ها برای به‌‌دست‌آوردنِ ملیت فرانسوی می‌داند.

این استاد تاریخ با بیان اینکه بیشتر ایتالیایی‌های مهاجر تونس از مناطق فقیر جنوب ایتالیا می‌آمدند و باید به‌ کارهای مختلفی همچون ساختمان‌سازی و کشاورزی مشغول به کار می‌شدند، تعداد ایتالیایی‌های شاغل در کارهای صنعتی را حدود ۴۸ هزار نفر و تعداد فرانسوی‌های این بخش را ۲۱ هزار نفر تخمین می‌زند؛ در همان زمان، یعنی آغاز قرن بیستم، ۱۴٫۶۵۶ ایتالیایی و ۹هزار فرانسوی در بخش کشاورزی کار می‌کردند.

او در ادامه تاکید دارد که فرانسوی‌ها با ایتالیایی‌ها بد رفتار می‌کردند، اگرچه رفتارشان خیلی بهتر از رفتاری بود که با تونسی‌ها داشتند.

او همچنین از ملیت‌های دیگری که به تونس مهاجرت می‌کردند یاد می‌کند؛ از جمله مالتی‌ها، انگلیسی‌ها، سوئدی‌ها، یونانی‌ها، عرب‌های الجزایر و لیبی.

در میانه‌ی پناهندگی سیاسی و آوارگی

علاوه بر دلایل اجتماعی و اقتصادی، دلایل متعدد دیگری هم در افزایش مهاجرت ایتالیایی‌ها به تونس نقش داشتند که دلایل سیاسی هم از آن جمله بود. در پی رشد حزب ملی فاشیست در اوایل قرن بیستم تعداد زیادی مهاجر ایتالیایی از ترس سرکوب رژیم موسولینی به تونس فرار کردند.

در همین رابطه، الحناشی به مهاجرت هزاران نفر ایتالیایی در دهه ۱۹۲۰ اشاره می‌کند که مخالفتشان با فاشیسم باعث شده بود به تونس بگریزند. در عین حال باید توجه داشت که استعمارگران فرانسوی هم با ترس‌ولرز این مهاجران را راه می‌دادند.

علاوه بر دلایل اجتماعی و اقتصادی، دلایل متعدد دیگری هم در افزایش مهاجرت ایتالیایی‌ها به تونس نقش داشتند که دلایل سیاسی هم از آن جمله بود

استاد تاریخ دانشگاه تونس همچنین تایید می‌کند که درست مثل ایتالیایی‌های فراری از رژیم فاشیستی، کمونیست‌ها و سوسیالیست‌ها و حتی سیاستمداران ایتالیاییِ حاضر در قدرتِ آن زمان هم قبلا به تونس پناه برده بودند. رهبر جنبش ملی ایتالیا سال ۱۸۶۰به تونس پناهنده شد و موسولینی در منطقه‌ی بوعرقوب استان نابل تونس یک ویلا داشت.

استعمارگران فرانسوی بعد از جنگ جهانی دوم بسیاری از ایتالیایی‌های ساکن تونس را به‌بهانه‌ی مشارکت در جنبش فاشیستی از تونس اخراج کردند و به ایتالیا بازگرداندند. بر اساس گفته‌های الحناشی، دارائی‌های این مهاجران تصرف شد؛ از جمله زمین‌هایشان در منطقه قرمبالیه و زمین‌هایی که برای کشت انگور و ساخت شراب استفاده می‌کردند.

هم‌زمان چاپ روزنامه‌های کمونیستی ایتالیایی در تونس از سوی استعمارگران فرانسوی ممنوع اعلام شد و بسیاری از ایتالیایی‌ها در خانه‌هایشان حصر شدند، ازجمله آن‌هایی که در شهر الكاف بودند؛ شهری که خیلی از کمونیست‌ها را در خود پناه داده بود.

الحناشی می‌گوید ایتالیایی‌ها روزنامه‌های خودشان را در تونس چاپ می‌کردند و مدرسه، اتحادیه، کارخانه و بیمارستان‌های خودشان را در این کشور داشتند؛ مانند بیمارستانی که قبلا نامش «بیمارستان ایتالیایی‌ها» بود و اکنون «بیمارستان حبیب ثامر» نام دارد.

ما داریم در سیسیل از گرسنگی می‌میریم

روزنامه‌‌ی فرانسوی‌زبان تونسی «La Dépêche Tunisienne» در ششم آگوست ۱۹۴۷ مقاله‌ای با این تیتر چاپ کرد: «تونس، سرزمین انتخاب: وطن قبیله‌ای و سرزمین محبوب مهاجران غیرقانونی سیسیلی». مقاله به دستگیری مهاجران غیرقانونی که در جستجوی آرامش، غذا و آزادی به منطقه‌ی قليبيه‌ در استان نابل تونس آمده بودند اشاره می‌کند. سپس هشدار می‌دهد که این پدیده همچنان ادامه دارد و پلیس همراه با نیروهای امنیتی در حال مبارزه با آن هستند.

در مقاله به نقل از مهاجران نوشته شده که «ما داریم در سیسیل از گرسنگی می‌میریم و ترجیح می‌دهیم بمیریم تا اینکه برگردیم».

مقاله‌ی دیگری ۲۷ نوامبر ۱۹۵۳ (سه سال قبل از استقلال تونس) در روزنامه‌ی «Aujourd'hui» منتشر شده که عنوانش «در خطر مرگ و حبس» است و بیان می‌کند که «گردشگرانِ قاچاقیِ سیسیل ۲۵۰ کیلومتر راه را در دریا می‌پیماند تا به وطن قبیله‌ای برسند» و می‌نویسد که «مهاجران برای امرار معاش و فرار از فقر و ناامنی جنوب ایتالیا دل به دریا می‌زنند».

آلفونسو کمپیزی، استاد زبان‌شناسی داستانی در دانشگاه «منوبه» تونس، و فلاویانو پیزانلی، استادیار دانشگاه مون‌پلیه، در کتاب «خاطرات و قصه‌های مدیترانه‌ای، داستان مهاجرت سیسیلی‌ها به تونس در میانه‌ی قرن‌های نوزدهم و بیستم» می‌نویسند که «در زمانه‌ای شبیه به حالا که مهاجرت‌های گسترده از جنوب به شمال را شاهد هستیم، بازخوانی برگی از تاریخ ایتالیا که چندان برای عموم شناخته‌شده نیست می‌تواند جذاب باشد و آن تاریخ ایتالیایی‌ها در تونس است».

کمپیزی و پیزانلی می‌گویند در آغاز قرن بیستم بیش از یکصد هزار ایتالیایی در پی تنگدستی فزاینده، فقر مفرط و افزایش بیکاری در جنوب ایتالیا با قایق از سواحل ایتالیا به سوی تونس عازم شدند. قایق‌های آن‌ها از جزیره‌ی پانتلریا و در جستجوی معاش و کار و در فرار از ناامیدی، گرسنگی و فقر به سوی تونس حرکت می‌کرد. آن‌ها می‌افزایند که ایتالیایی‌ها «با قایق‌های ساده‌‌ی خود و همراه دام‌هایی که داشتند، از سیسیل به تونس می‌آمدند… به شوق کار و در امید یک زندگی بهتر».

کمپیزی و پیزانلی می‌نویسند «آن‌ها بنا، کشاورز و ماهیگیر بودند، اما بیشتر می‌توان گفت کارگرانی بودند که می‌دانستند چطور زندگی را بسازند و به محله‌هایی بیاورند که قرار بود بعدها در تمام کشور گسترش پیدا کنند».

کتاب «La Tunisie Mosaïque» نوشته‌ی پاتریک کانابل و ژاک الکساندروپولوس هم با اشاره به رشد تعداد ایتالیایی‌ها در تونس، خاطرنشان می‌کند که تعداد آن‌ها در سال ۱۸۸۱ به بیش از ۱۱٫۲۰۰ نفر رسید و این در حالی بود که تعداد فرانسوی‌ها در همان زمان ۷۰۰ نفر بود و جمعیت تونس تنها یک و نیم میلیون نفر. سال ۱۹۰۱، تعداد ایتالیایی‌ها به بیش از ۷۱هزار نفر رسید و در سال ۱۹۳۶ به ۹۴هزار نفر، در حالی که تعداد فرانسوی‌ها در همان زمان ۱۰۸هزار نفر بود و جمعیت تونس سه‌میلیون و ۷۸۳هزار نفر.