صابئین مندائی در اردن... ناامید در وطن دوم

برخی صابئین مندائی عراق پس از آنکه از سوی گروه‌های تندرو و تروریستی هدف قرار گرفتند به اردن پناهنده شدند. آنها امیدوار بودند که اردن وطن دومشان باشد، مورد پذیرش جامعه‌اش قرار بگیرند و به رسمیت شناخته شوند، اما آنجا هم در ادای مناسک دینی خود با مشکلات بسیاری روبرو شدند و خود را در محاصره تفکری دیدند که می‌کوشد عقاید دینی آن‌ها را تغییر دهد.

صابئه یک دین مستقل غیر تبلیغی است و افراد غیر صابئی نمی‌توانند به آن بپیوندند. صابئین یا مندائیان اجازه ازدواج با غیر صابئی نیز ندارند. اعمالی همچون نماز، روزه، صدقه وغسل تعمید از جمله شعائر دینی آنان است.

مهمترین ومقدس‌ترین کتاب صابئه «کنزا ربا» (گنج بزرگ) نام دارد که منبع اصلی شریعت، توصیه‌ها و آموزه‌های دین آنان است.

صابئین منطقه‎‌ای به نام «المغطس» در کرانه شرقی رود اردن را مقدس می‌دانند. آنها معتقدند که پیامبرانی همچون عیسی و یحیی آنجا غسل تعمید انجام داده‌اند.

 «دستگاه‌های دولتی ما را از ادای آیین‌های دینی مهم در کنار رودهای جاری در منطقه وادی شعیب و دشت اردن منع می‌کنند، در حالی که این آیین‌ها بخشی از دین ما هستند»

ریاست اقلیت مندائیان در اردن، اطلاعات حدود ۴۷۱ خانوار صابئی را ثبت کرده که ۲۰۹۱ نفر را شامل می‌شود. گویا اطلاعات مربوط به ۶۰ خانوار دیگر به دلیل عدم تمایل آنها ثبت نشده است.

سمیر الکیلانی، رئیس اقلیت مندائی اردن در گفتگو با رصیف22 می‌گوید: «دستگاه‌های دولتی ما را از ادای آیین‌های دینی مهم در کنار رودهای جاری در منطقه وادی شعیب و دشت اردن منع می‌کنند، در حالی که این آیین‌ها بخشی از دین ما هستند. یک بار هم یکی از روحانیون ما را به خاطر ادای غسل تعمید در آن منطقه دو روز بازداشت کردند. به بهانه جلوگیری از مزاحمت برای دیگران، فقط در اماکن مشخصی اجازه ادای آیین‌های دینی داده می‌شود. این در حالی است که ما تا کنون مزاحمتی برای دیگران نداشته‌ایم».

او در ادامه توضیح می‌دهد: «این ممنوعیت‌ها باعث شده تا ما برای ایجاد اماکن مناسب اعمال دینی خاص خود، هزینه‌های مالی سنگینی را تحمل کنیم. ما با خرج هنگفتی یک مزرعه را اجاره و بازسازی کردیم تا به یک مکان مناسب جهت ادای اعمال دینی تبدیل شود. سپس مالک مزرعه تصرفش کرد و با آزار و اذیت‌ فشار زیادی بر ما تحمیل کرد، تا اینکه ناچار به اقامه دعوی در محاکم شدیم».

مشکل ثبت عقد ازدواج

شهروند صابئی به نام باسم عجیب عبود به رصیف 22 می‌گوید: «ثبت عقد ازدواج یکی از بزرگترین مشکلاتی است که ما در اردن با آن مواجهیم. پیش از این فرد مندائی عقد ازدواج خود را نزد ریاست اقلیت مندائی، به عنوان تنها مرجع دینی صالح و مورد تایید دولت عراق، ثبت می‌کرد. ریاست صابئی‌ها سند ازدواج را صادر و سفارت عراق در اردن آنها را تایید می‌کرد و به کشور عراق می‌فرستاد تا ثبت و بایگانی شود؛ اما سفیر جدید عراق در اردن این روش را غیرقانونی اعلام کرد و در نتیجه سفارت این اسناد را تایید نمی‌کند؛ این باعث ایجاد یک بحران برای صابئی‌های مندائی شده است».

«مندائی‌ها به دلیل مسائل حقوقی مربوط به قانون کار اردن نمی‌توانند شغل پیدا کنند و به همین خاطر آنها دچار مسائل و مشکلات معیشتی هستند»

او می‌گوید:«ما از دهه ۸۰ میلادی در اردن زندگی می‌کنیم و از ابتدا این روش را برای ثبت ازدواج به کار می‌بردیم، اما از زمان ممنوعیت تایید ازدواج در سال ۲۰۲۰ بسیاری از ازدواج‌ها متوقف و برخی نیز فسخ شدند. می‌توان گفت ازدواج مندائیان اردن تقریبا ناممکن شده است. یک فرد صابئی نمی‌تواند ازدواج خود را در کشور اردن هم ثبت کند، زیرا دین صابئه در اردن به رسمیت شناخته نمی‌شود».

رئیس اقلیت مندائی در اردن تاکید می‌کند: «ما روحانیون ویژه اجرای مراسم ازدواج داریم، اما آنها نیاز به مستندات قانونی دارند. ما دنبال به رسمیت شناخته شدن دین خود در اردن نیستیم؛ فقط می‌خواهیم مامور دادگاه صحت عقد ازدواج را تایید و شهادت خود مبنی بر وقوع ازدواج را ثبت کند تا سفارت نیز بر اساس این مدرک همکاری لازم را انجام دهد».

دستورالعمل‌ها و اندیشه‌های نادرست؛ تهدیدی برای مندائی‌ها

صابئین مندائی با توجه به پناهنده بودن و ممنوعیت اشتغال در کشور میزبان در شرایط فقر و کمبود زندگی می‌کنند. این امر باعث شده تا آنها از سازمان‌ها و نهادهایی که تحت عنوان انسان‌دوستانه فعالیت می‌کنند درخواست کمک‌های معیشتی کنند، اما این سازمان‌ها تنها در برابر حضورشان در آیین‌های دینی مختلف به آنها «کوپن» تغذیه می‌دهند.

کیلانی در این باره می‌گوید: «ما احساس می‌کنیم با نوعی دستورالعمل‌های محرمانه ضد صابئی‌ها، به‌ویژه درباره اقشار نابرخوردار آنها، مواجهیم. آن نهادها برای تغییر افکار و عقاید و تاثیر بر صابئین تلاش می‌کنند. در مقابل ما از طریق پشتیبانی، کمک‌های مالی و همچنین برگزاری دوره‌ها و نشست‌ها، با هدف ایجاد وحدت بین مندائی‌ها، با این تهدید مقابله می‌کنیم. اما آنها امکانات و و منابع زیادی دارند و از ما توانمندترند».

یک روحانی صابئی به نام علاء عزیز طارش در گفتگو با رصیف 22 می‌گوید: «مندائی‌ها به دلیل مسائل حقوقی مربوط به قانون کار اردن نمی‌توانند شغل پیدا کنند و به همین خاطر آنها دچار مسائل و مشکلات معیشتی هستند. برخی نهادها از طریق کمک به این افراد از ضعف آنها سوء استفاده می‌کنند و ما شاهد بودیم که برخی مندائی‌ها تحت تاثیر قرار گرفته و جذب افکار آنها شدند».

اقلیت مندائی افکار و اطلاعات نادرست را تهدیدی برای خود می‌دانند. طارش در این رابطه توضیح می‌دهد: «پوشش مخصوص و ریش بلندی که می‌گذاریم ما را در معرض آزار و اذیت‌هایی قرار می‌دهد. برخی هم فکر می‌کنند که ما پیرو گروهک‌‌های تروریستی هستیم. بنابراین ما سعی می‌کنیم از پوشش مخصوص جز برای حضور در آیین‌های دینی استفاده نکنیم و معمولا در زندگی روزانه از پوشش معمولی و عمومی استفاده می‌کنیم تا توجه دیگران را جلب نکنیم».

او افزود: «تاریخ‌نگاران خاورمیانه به خوبی حق ما را ادا نکرده‌اند، برخی روشنفکران نیز در این امر با آنها شریک هستند. به عنوان مثال چون در ابتدای نمازمان به ملائکه سلام می‌دهیم ما را پرستشگر فرشتگان معرفی می‌کنند؛ در حالی که ما در سجود و تسبیحات بر خالق بزرگ سلام و صلوات می‌فرستیم. همه ادیان برای فرشتگان احترام قائلند. برخی نیز ما را پرستشگر ستارگان و سیاره‌های آسمانی می‌دانند. آباء و اجداد ما مطالعات فلکی داشته‌اند و حرکت ستاره‌ها و تاثیر آن بر انسان‌ها را بررسی می‌کرده‌اند، اما ما آنها را نمی‌پرستیم».

یک صابئی دیگر که ترجیح داد نامش ذکر نشود، درباره اینکه برخی فکر می‌کنند آنها گوشت حیواناتی را استفاده می‌کنند که با خفه کردن کشته شده‌ باشند، گفت:«ما هنگام ذبح حیوان پوشش دینی خاص خود را به تن می‌کنیم، وضو می‌گیریم، غسل می‌کنیم و چاقوی مورد استفاده حتما باید از جنس آهن و بسیار تیز باشد تا موجب آزار و درد حیوان نشود. پیش از ذبح نام خدا را بر زبان می‌آوریم. پس از انجام ذبح نیز غسل می‌کنیم و هر چند کار ذبح را شرعی می‌دانیم، اما پس از اتمام از خداوند طلب مغفرت و بخشش می‌کنیم. اینها مسائلی است که بسیاری از مردم اطلاع ندارند».

او در ادامه می‌گوید: «ما در عراق تحت ستم دینی قرار گرفتیم و از دست تروریسم به اردن فرار کردیم. اما به دلیل تصورات اشتباهی که نسبت به صابئی‌ها وجود دارد بسیاری از ما خود را مسلمان یا مسیحی معرفی می‌کنند».

«ایناس زائد»، وکیل و حقوقدان، در این باره به رصیف22 می‌گوید: «قانونی در اردن وجود ندارد که اقلیت‌های دینی را از ادای آیین‌های دینی منع کند. بسیاری از پیمان‌های بین‌المللی از جمله لایحه بین‌المللی حقوق بشر، کنوانسیون‌ بین‌المللی رفع‌ هر نوع‌ تبعیض‌ نژادی و میثاق بین‌المللی حقوق مدنی و سیاسی که اردن نیز به آنها پیوسته است تبعیض دینی را نمی‌پذیرند و به تساوی بین افراد اشاره دارند. این قوانین آزادی ادای آیین‌های دینی را برای پیروان همه اقلیت‌های دینی قائل شده‌اند. اردن نیز به واسطه این قوانین ملزم به محافظت از پیروان اقلیت‌های دینی و همکاری با آنها در ایجاد مراکز دینی خاص خود می‌باشد».

تاریخ‌نگاری ظالمانه علیه یک دین

سعد سلوم، بنیانگذار مرکز مطالعات تنوع دینی در بغداد، در گفتگو با خبرنگار رصیف22 می‌گوید: «اصل دوم قانون اساسی عراق صابئه مندائی را به عنوان یک دین به رسمیت شناخته است، اما پس از هرج‌ومرجی که سال ۲۰۰۳ به وجود آمد مندائیان جنوب و مرکز عراق به کردستان عراق و کشورهای همسایه از جمله سوریه، اردن و ترکیه مهاجرت کردند. این مهاجرت به حدی بود که تقریبا ۹۰ درصد آنها از عراق خارج شدند. بیشتر آنها نیز به استرالیا رفتند».

او درباره معنی واژه مندائی می‌گوید: «این واژه به معنی علم و معرفت است و اصل آن از فعل آرامی (یدا – أدا) به معنی می‌داند آمده است. با این توضیح صابئه مندائی یعنی «غسل‌کنندگانی که به وجود خداوند و یگانگی او علم دارند»

سلوم که پیش از این کتابی به نام «صد توهم درباره اقلیت‌ها در عراق» نوشته، می‌گوید: «واژه صابئه از فعل «صبا» در زبان آرامی مشتق شده که به معنی رنگ گرفت یا غسل تعمید کرد آمده است. عمل صبا یکی از آیین‌های مهم و اساسی در دین آنان است. در این آیین غسل ارتماسی در آب جاری انجام می‌شود. این عمل که در دین صابئه یک اصل دینی مهم به شمار می‌رود باعث شده آنها همیشه در کنار رودها و نهرها زندگی کنند».

او درباره معنی واژه مندائی هم می‌گوید: «این واژه به معنی علم و معرفت است و اصل آن از فعل آرامی (یدا – أدا) به معنی می‌داند آمده است. با این توضیح صابئه مندائی یعنی «غسل‌کنندگانی که به وجود خداوند و یگانگی او علم دارند».

او توضیح می‌دهد: «فرهنگ مندائی در معرض خطر قرار گرفته است. وجود آنها نیز در معرض انقراض است. رهسپار شدن آنها به کشورهای مختلف تهدیدی برای آنهاست. گرد آوردن آنها در یک کشور می‌تواند این تهدید را رفع و زبان آنها را، که یک زبان آیینی کاربردی نزد روحانیون صابئی و تعدادی از پژوهشگران است، حفظ کند. با توجه به اینکه دین آنها تبلیغی نیست و اجازه ازدواج با پیروان دیگر ادیان را ندارند آینده آنها در کشوری که خود از نخستین ساکنان آن به شمار می‌روند در هاله‌ای از ابهام قرار دارد».