رسالت بی رسول… رقابت‌های سیاسی پشت پرده فیلم «محمد رسول‌الله»

عنوان اصلی فیلم «محمد رسول‌الله»، به کارگردانی مصطفی عقاد، در زبان عربی «الرسالة» (رسالت-پیام) و در زبان انگلیسی «The Massage» (پیام) است. شبکه‌های تلویزیونی عربی سال‌هاست که این فیلم را در هر مناسبت مذهبی به دو زبان عربی و انگلیسی پخش می‌کنند، اگرچه پخش نسخه انگلیسی آن پس از حوادث یازده سپتامبر برای مدتی متوقف شد.

اما فیلم پرهزینه محمد رسول‌الله که بدون «رسول» تصویربرداری شد و درگیری‌های سیاسی و مذهبیِ گه‌گاه مرگباری را در پی داشت، چگونه فیلمی است و دلایل تولید آن چه بوده است؟

بودجه فیلم محمد رسول‌الله از کجا آمد؟

مصطفی عقاد به‌عنوان یکی از تهیه‌کنندگان سری فیلم‌‌های ترسناک «هالووین» به موفقیتی نسبی در گیشه سینماهای آمریکا رسیده بود، اما هنگامی که طرح فیلم «الرسالة» را به استودیوهای هالیوود پیشنهاد داد با تردید آن‌ها روبه‌رو شد: چگونه می‌توانیم بدون این که پیامبر را نشان دهیم، زندگی او را برای جهانیان روایت کنیم؟

تهیه‌کنندگان آمریکایی مشتاق ساخت فیلم بودند، اما در مورد نشان ندادنِ پیامبر تردید داشتند. در نهایت هیچ استودیویی در هالیوود با ماجراجویی سوررئالی به این بزرگی موافقت نکرد. با این حال پسر فقیر حلب که در آمریکا به شهروندی ثروتمند تبدیل شده و شهرتی به‌هم‌زده بود، دستش از دیگر اربابان پول در دنیای خارج از هنر دور نبود. ازاین‌رو به سراغ پادشاهان جهان عرب رفت و توانست حمایت صباح الصباح امیر کویت، سلطان حسن دوم پادشاه مراکش و معمر قذافی رهبر لیبی را در جهت سرمایه‌گذاری برای نسخه‌های عربی و انگلیسی فیلم جلب کند. هر کدام از این سه نفر با انگیزه‌های خاص خودشان از این پروژه حمایت کردند.

تهیه‌کنندگان آمریکایی مشتاق ساخت فیلم بودند، اما در مورد نشان ندادنِ پیامبر تردید داشتند. در نهایت هیچ استودیویی در هالیوود با ماجراجویی سوررئالی به این بزرگی موافقت نکرد

عقاد می‌خواست دانشگاه الازهر در روند نوشتن فیلمنامه و تولید فیلم مشارکت داشته باشد تا از سانسورهای بعدی جلوگیری شود. بنابراین فیلمنامه‌ای را که هری کریگ نوشته بود به علمای الازهر و برخی از نویسندگان بزرگ آن زمان، همچون توفیق الحکیم، سپرد تا آن را با دقت تصحیح کنند.

با این حال، آن زمان سیاست در پشت پرده جریان داشت و نقش خود را بازی می‌کرد. از همین رو بود که سلطان حسن دوم، پادشاه مراکش، هنگام دیدار با عوامل فیلم محمد رسول‌الله در سال ۱۹۷۴ فرصت را غنیمت شمرد تا به جهان اسلام یادآوری کند «امیر المؤمنین» است و از سلاله پیغمبر اسلام.

فیلمبرداری فیلم محمد رسول‌الله ۱۶ آوریل ۱۹۷۴ در روستایی کوچک واقع در ۱۵ کیلومتری شهر مراکش شروع شد. سلطان حسن دوم تنها چند هفته پس از شروع فیلمبرداری، با فشار پادشاهی عربستان سعودی که تحت تأثیر روحانیون وهابی و رقابت با الازهر برای به‌‌دست آوردن جایگاه «مرجعیت اسلامی» تلاش زیادی برای توقف این پروژه داشت، دستور داد تولید فیلم متوقف شود. او از دستورات پادشاهی عربستان سعودی پیروی کرد، چرا که در آن زمان با الجزایر به رهبری هواری بومدین بر سر مسئله صحرای غربی درگیر بود و برای دستیابی به این صحرا نیاز به حمایت عربستان سعودی داشت.

در نهایت، یک معامله محرمانه‌ی مراکشی با مصطفی عقاد مشکل را حل کرد؛ این‌که فیلمبرداری در صحرای لیبی ادامه پیدا کند و تمام. فیلمبرداری چنین فیلمی در لیبی می‌توانست به قذافی که نتوانست فیدل کاستروی جهان عرب شود، اعتبار لازم را برای تبدیل شدن به «رهبر» مسلمانان بدهد، همانطور که به صباح الصباح فرصتی می‌‌داد تا خود را از سلطه‌ی همسایه‌ی قدرتمندش عربستان سعودی رها کند.

در این میان جزئیات کوچکی وجود دارد که حقیقت برخی از اتفاقات مرگبار پس از ساخت فیلم محمد رسول‌الله را روشن می‌کند؛ رهبران سیاه‌پوستان مسلمان آمریکا به عقاد پیشنهاد دادند که در ازای بازی محمد علی کلی در نقش بلال حبشی، اولین مؤذن پیامبر و نخستین مسلمان آفریقایی‌تبار، بودجه فیلم را تأمین کنند. ایده جالبی بود. اگرچه این فیلم پل ارتباطی غرب با ۷ میلیون مسلمان به‌شمار می‌رفت، اما عقاد دوست نداشت با حضور ستاره‌ای به این بزرگی ذره‌ای از توجه به موضوع اصلی فیلم، یعنی پیامبر اسلام، کم شود. او این پیشنهاد را رد کرد و این مسأله پیامدهای بدی برای استقبال مسلمانان آفریقایی‌تبار از فیلم در پی داشت.

تلاش‌های قبلی برای ساخت فیلمی درباره پیامبر اسلام

فیلم‌هایی که درباره حضرت عیسی، حضرت موسی و داستان‌های کتاب مقدس ساخته شده‌ بودند، با وجود انتقادهایی که به آن‌ها شده بود، موفقیت‌های بسیاری به دست آوردند.

سال ۱۹۲۵ یک شرکت فیلمسازی آلمانی قصد داشت فیلمی درباره پیامبر اسلام بسازد. کمال آتاتورک، اولین رئیس‌جمهور ترکیه، پرداخت هزینه‌های ساخت این فیلم را پذیرفت تا ثابت کند سکولاریسم تحمیلی او به معنای کنار گذاشتن فرهنگ دینی نیست و وداد عرفی، کارگردان منتخب این پروژه، یوسف وهبیِ مصری را که بزرگترین بازیگر عرب در آن زمان بود، برای بازی در نقش حضرت محمد (ص) انتخاب کرد.

وقتی یوسف وهبی حضورش را در این پروژه اعلام کرد و با افتخار از بازی در نقش پیامبر اسلام گفت، بحث‌هایی در مصر و جهان عرب به راه افتاد. علمای الازهر درباره ادامه این پروژه هشدار دادند. ملک فؤاد اول هم، که گفته می‌شد واکنش الازهر به تحریک او بوده است، با حمایت از نظر علما یوسف وهبی را تهدید کرد که در صورت «هتک حرمت مقدسات» او را از تابعیت مصر محروم می‌کند. پروژه کمی پس از این جریان متوقف شد و مصطفی عقاد، همان‌طور که پیش از این گفتیم، فیلمش را با مشارکت الازهر ساخت تا جلوی تکرار چنین اتفاقی را بگیرد.

اکران فیلم محمد رسول‌الله

با اکران فیلم از ۹ مارس ۱۹۷۷ در سینماهای آمریکا، مسلمانان آفریقایی‌تبار آمریکا که از نقش ساده و حاشیه‌ای بلال حبشی راضی نبودند حمله به فیلم را شروع کردند. در ادامه این حملات بود که گروهی از مسلمانان تندرو در واشنگتن برای توقف پخش فیلم ۱۴۹ نفر را در سه ساختمان گروگان گرفتند و دو نفر از گروگان‌ها را کشتند.

محمد رسول‌الله تبدیل فیلمی شد درباره رسول، اما بی حضور او. این فیلم بیش از پیامبر به عموی پیامبر و هند جگرخوار پرداخت

مصطفی عقاد برای پرهیز از نشان دادن تصویر پیامبر، به‌جز استفاده از راهکارهای فنی و فیلمبرداری، تصمیم گرفت شخصیت محوری دیگری را در فیلم بگنجاند که نه حاشیه‌ای باشد و نه نشان دادن تصویرش ممنوع. بنابراین او تمرکز روایتش را بر شخصیت حمزه عموی پیامبر گذاشت که در نسخه انگلیسی آنتونی کوئین نقش او را بازی کرد و در نسخه عربی عبدالله غیث.

محمد رسول‌الله تبدیل فیلمی شد درباره رسول، اما بی حضور او. این فیلم بیش از پیامبر به عموی پیامبر و هند جگرخوار پرداخت. پس پر بیراه نیست که بگوییم فیلم محمد رسول‌الله بیش از آنکه درباره دعوت و رسالت اصلی پیامبر اسلام یعنی تساهل و همبستگی باشد، ایده انتقام و «جهاد» را ترویج می‌کرد.

علاوه بر این، فیلم با پیروی از روایت رسمی الازهر، به موازات روایت اهل سنت از سیره پیامبر پیش می‌رود و دیدگاه شیعه را، که به گواهی مینیاتورهای فراوانی که پیامبر را تصویر کرده‌اند، مخالفت قاطعی با تجسم او و صحابه‌اش ندارد، به‌کلی نادیده می‌گیرد. این موضوع باعث شد اکران فیلم در ابتدا با استقبال چندانی روبه‌رو نشود. با این وجود، فیلم محمد رسول‌الله تحت تأثیر پخش‌های مکرر، بودجه هنگفت و شهرت بازیگرانش یک «فتح» سینمایی تلقی شد و تصویر مورد نظر الازهر از اسلام را ترویج کرد؛ اسلامی که نشان دادن پیامبر و صحابه‌اش در آن ممنوع است.